Dnia 6.10.2020 r. w nawiązaniu do pism fundacji oraz licznych wniosków obywateli kierowanych do Rzecznika Praw Obywatelskich otrzymaliśmy z Biura RPO pismo wraz z kopią wystąpienia generalnego RPO dotyczącego organizacji lekcji religii w szkołach publicznych skierowanego do Ministra Edukacji Narodowej. Rzecznik uznaje za uzasadniony postulat organizacji lekcji religii i etyki jako przedmiotów nieobowiązkowych na pierwszych i ostatnich godzinach lekcyjnych, wtedy gdy jest to motywowane lepszym poszanowaniem praw uczniów nieuczęszczających na te zajęcia.
W wystąpieniu do MEN Rzecznik informuje, że „wnioski zawierające postulat umieszczania lekcji religii na pierwszych i ostatnich godzinach wpływają do Rzecznika Praw Obywatelskich co do zasady od rodziców, których dzieci nie uczęszczają na te lekcje. Zwracają oni uwagę na uciążliwość oczekiwania na dalsze zajęcia na tzw. okienkach oraz pojawiające się u ich dzieci poczucie wykluczenia w związku z koniecznością spędzania tych godzin np. na świetlicy bądź w bibliotece. Drugi problem wydaje się szczególnie istotny w przypadku uczniów najmłodszych. Część z wnioskodawców zwraca również uwagę, że taka organizacja zajęć przyczyniłaby się do większej swobody w podejmowaniu przez rodziców i uczniów decyzji co do uczestnictwa w lekcjach religii. Podkreślają oni nieobowiązkowy charakter tych zajęć. W małych społecznościach szkolnych, gdzie grupa uczniów nieuczęszczających na lekcje religii bywa niewielka, często dochodzi do sporów pomiędzy dyrekcją a rodzicami na tym tle. Sytuacja taka może odbijać się negatywnie na funkcjonowaniu w grupie rówieśniczej uczniów nieuczęszczających na lekcje religii. W doktrynie wskazuje się, że władze publiczne są zobowiązane do harmonijnego zorganizowania lekcji religii, tak by nie kolidowały z pozostałą częścią procesu nauczania. Jedną z takich gwarancji jest planowanie religii przed lub po pozostałych lekcjach, by uczniowie nieuczęszczający na ten przedmiot nie byli zmuszeni na oczekiwanie na kolejne zajęcia (nie dotyczy to zatem klas monokonfesyjnych). Postulat ten dotyczy również organizacji nauczania w przedszkolach. (…)
Przeciwnicy umieszczania lekcji religii i etyki na pierwszych i ostatnich godzinach lekcyjnych wskazują na brak podstaw prawnych do tego, aby poszczególne formy działalności dydaktyczno-wychowawczej były różnicowane np. ze względu na ich szczególną ekspozycję w podziale godzin lekcyjnych bądź umieszczenia ich jedynie w określonych porach dnia. Na potwierdzenie tej tezy przywołują § 1 pkt 1 a rozporządzenia MEN. Zgodnie z tym przepisem w przedszkolach zajęcia religii uwzględnia się wa ramowym rozkładzie dnia. W szkołach zaś zajęcia religii i etyki uwzględnia się w tygodniowym rozkładzie zajęć. Wskazuje się na ścisły związek uczestnictwa w lekcjach religii z korzystaniem z prawa do wolności sumienia i religii oraz prawem rodziców do wychowania dzieci w zgodzie ze swoimi przekonaniami, co prowadzi do wniosku o niedopuszczalności dyskryminacji lekcji religii w stosunku do innych przedmiotów bądź zajęć szkolnych, np. poprzez umieszczanie ich w planie zajęć jedynie na początku lub końcu zajęć danego dnia. Decydowanie o umieszczeniu lekcji religii na danej godzinie lekcyjnej tylko i wyłącznie na podstawie „wyznaniowego” charakteru tego przedmiotu miałoby być sprzeczne z zasadą bezstronności światopoglądowej władz publicznych.
W ocenie Rzecznika taka argumentacja prowadzi do sztucznego odwrócenia problemu i pomija fakt, że postulat wskazanego wyżej sposobu organizacji lekcji religii ma na celu ochronę wolności sumienia i wyznania uczniów nieuczęszczających na te zajęcia, a nie ograniczenie praw osób korzystających z lekcji religii. Rolą władz publicznych jest wyważenie praw i potrzeb wszystkich uczniów i organizacja zajęć w sposób zapewniający jak najdogodniejsze realizowanie przez nich prawa do nauki i wolności wyznania. Nie jest jasne w jaki sposób umieszczanie lekcji religii w planie zajęć na skrajnych godzinach prowadzić by miało do dyskryminacji uczniów uczęszczających na te zajęcia. Nie chodzi tu bowiem o pozbawienie uczniów nauczania religii. Samo umieszczenie lekcji religii na konkretnej godzinie lekcyjnej nie wpływa na realizację konstytucyjnej wolności wyznania i nie stanowi przejawu gorszego traktowania uczniów uczęszczających na te zajęcia. Nie wydaje się to bowiem mieć żądnego wpływu na sposób realizowania treści programowych z nauczania religii. W praktyce funkcjonowania polskich szkół problem nieorganizowania lekcji religii lub utrudniania uczestnictwa w takich zajęciach ma charakter marginalny i dotyczy raczej wyznań mniejszościowych.”
Stanowisko RPO jest zbieżne ze stanowiskiem fundacji, które upowszechniamy od początku naszej działalności społecznej.
W klasach, w których wszyscy uczniowie zostali zapisani na lekcje religii lub jako pełnoletni wyrazili życzenie uczestniczenia w nich, umieszczanie katechezy w bloku zajęć obowiązkowych nie stanowi istotnego problemu. Inaczej jest w klasach, w których jeden bądź kilkoro uczniów nie uczestniczy w katechezie. Praktyka powyższa narusza bowiem zasady organizacji lekcji religii i etyki zapisane w Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 roku w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach. (Dz. U. z dnia 24 kwietnia 1992 r. z późn. zm.) § 1. 1. ust. 3 „Uczestniczenie lub nieuczestniczenie w przedszkolnej albo szkolnej nauce religii lub etyki nie może być powodem dyskryminacji przez kogokolwiek w jakiejkolwiek formie”.
Wobec powyższego przedmioty nadobowiązkowe takie jak religia i etyka, zgodnie z intencją ustawodawcy, nie powinny być umieszczane pomiędzy innymi zajęciami obowiązkowymi w sytuacji gdy jest to dyskryminujące (np. jeden z uczniów klasy nie uczęszcza na lekcje religii). Nie jest to wyrażone wprost w przepisach oświatowych, jednakże brak takiego zapisu, nie oznacza, że ustawodawca wprowadzając religię do szkół, nie miał na uwadze takiego sytuowania jej w planie zajęć aby uchronić uczniów przed dyskryminacją. Wola ustawodawcy wyrażona została właśnie w § 1. 1. ust. 3.
Założenie ustawodawcy dotyczące możliwości wpisania przez dyrektora szkoły czy przedszkola lekcji religii bądź etyki w bloku zajęć obowiązkowych dotyczy sytuacji, gdy 100% dzieci/uczniów danego oddziału zostało zapisanych na lekcje religii lub etyki. W przeciwnym razie, a tym bardziej w sytuacji wyraźnego i jawnego sprzeciwu rodziców wobec „okienek” w planie zajęć, które dotykają wyłącznie uczniów niekatolickich, należy mieć na uwadze § 1. 1. ust. 3 przytoczony powyżej.
Jednocześnie pragniemy stanowczo podkreślić, że wbrew wyrażanej ostatnio przez kuratorów oświaty opinii, nie jest dyskryminacją umieszczenie katechezy jako ostatniej godziny w planie lekcji danego dnia podobnie, jak nie jest dyskryminacją umieszczenie na ostatniej godzinie biologii czy fizyki. Przeciwnie – umieszczenie katechezy w środku dnia lekcyjnego łączy się z krzywdą uczniów, którzy nie zapisali się na takie zajęcia, a w przypadku przedmiotów obowiązkowych ich umieszczenie w ciągu dnia nie niesie ze sobą takich konsekwencji.
Zajęcia z religii i etyki mają charakter fakultatywny i są organizowane na życzenie rodziców, a w szkołach ponadpodstawowych – na życzenie bądź rodziców, bądź samych pełnoletnich uczniów. Rozporządzenie wskazuje, że zajęcia z religii uwzględnia się w tygodniowym rozkładzie zajęć (§ 1 ust. 1a) jednak znaczenie tego przepisu jest takie, że zajęcia z religii organizowane dla danej grupy klasowej bądź międzyoddziałowej nie mogą kolidować z innymi zajęciami edukacyjnymi, aby uchronić uczniów przed dyskryminacją.
Opinia jakoby uczeń, który został zapisany na lekcje religii, był w jakikolwiek sposób dyskryminowany jeśli lekcje, w których wyraził chęć udziału są na początku bądź na końcu dnia nauki, nie znajduje podstawy prawnej ani logicznego uzasadnienia. Przypominamy również, że „opinie” nie stanowią podstawy prawnej, jest nią ww rozporządzenie, ustawa o systemie oświaty oraz Konstytucja RP, do których przestrzegania zobowiązani są dyrektorzy szkół i przedszkoli publicznych.
Nie powinno dochodzić również do sytuacji, w której uczniowie niezapisani na lekcje etyki mają tzw. „okienko” pomiędzy zajęciami obowiązkowymi, ani do żadnej innej sytuacji, w której byliby traktowani gorzej z powodu uczestniczenia części z nich w zajęciach z etyki.
Konstytucja RP (art. 32) stanowi, że wszyscy są wobec prawa równi i wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne (ust. 1). Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny (ust. 2).
Ponadto umieszczanie zajęć z katechezy w środku dziennego planu zajęć postrzegamy również jako próbę wywierania nacisku na to, aby uczniowie raczej w zajęciach religii rzymskokatolickiej uczestniczyli, aniżeli z nich rezygnowali. Takie działania w istocie rzeczy naruszają również normę art. 53 ust. 4 Konstytucji RP „Religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób”.
Zgodnie z definicją pojęcia dyskryminacji ze względu na religię, wyznanie lub światopogląd umieszczoną na stronie Rzecznika Praw Obywatelskich i przyjętą w orzecznictwie: „Dyskryminacja ze względu na religię lub wyznanie ma miejsce, kiedy dana osoba z powodu swojej religii lub wyznania traktowana jest gorzej niż inna osoba w podobnej sytuacji (dyskryminacja bezpośrednia) lub gdy pozornie neutralny przepis, kryterium lub praktyka mogą stawiać w szczególnie niekorzystnej sytuacji osoby danej religii czy wyznania w porównaniu do innych osób (dyskryminacja pośrednia). Z dyskryminacją ze względu na religię lub wyznanie mamy do czynienia również w przypadku niepożądanego zachowania związanego z religią lub wyznaniem, a jego celem lub skutkiem jest naruszenie godności osoby i stworzenie onieśmielającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery”.
Należy również przypomnieć, że zgodnie z art. 6. ustawy „Karta nauczyciela” nauczyciel obowiązany jest kształcić i wychowywać młodzież w umiłowaniu Ojczyzny, w poszanowaniu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w atmosferze wolności sumienia i szacunku dla każdego człowieka oraz dbać o kształtowanie u uczniów postaw moralnych i obywatelskich zgodnie z ideą demokracji, pokoju i przyjaźni między ludźmi różnych narodów, ras i światopoglądów.
W przeciwnym razie uczniowie w szkole odbierają w praktyce lekcję pogardy dla wartości wyróżnionych w „Karcie nauczyciela” oraz dla Konstytucji.
Pełna treść wystąpienia RPO do MEN w sprawie „okienek” i religii w szkołach oraz przedszkolach z dnia 5.10.2020 r. :