19 grudnia 2024
I. Niniejsze opracowanie jest wynikiem konieczności udzielenia odpowiedzi na postulaty, zapytania oraz zgłaszane interwencje rodziców, uczniów, nauczycieli, dyrektorów oraz instytucji zewnętrznych w przedmiocie organizacji zajęć z religii i etyki w szkołach i przedszkolach oraz współpracy tych jednostek z kościołami i związkami wyznaniowymi.
Przypomnienia wymaga, że zgodnie z art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. ( Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. Zgodnie natomiast z art. 53 ust. 3 Konstytucji: Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. Art. 53 ust. 4 gwarantuje zaś, że religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób. Jednocześnie art. 25 ust. 2 Konstytucji zapewnia, że władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym.
W Preambule do ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (Dz. U. 2024 r., poz. 737, z późn. zm.) wskazano, że „Oświata w Rzeczypospolitej Polskiej stanowi wspólne dobro całego społeczeństwa; kieruje się zasadami zawartymi w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, a także wskazaniami zawartymi w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Konwencji o Prawach Dziecka. Nauczanie i wychowanie – respektując chrześcijański system wartości – za podstawę przyjmuje uniwersalne zasady etyki. Kształcenie i wychowanie służy rozwijaniu u młodzieży poczucia odpowiedzialności, miłości Ojczyzny oraz poszanowania dla polskiego dziedzictwa kulturowego, przy jednoczesnym otwarciu się na wartości kultur Europy i świata. Szkoła winna zapewnić każdemu uczniowi warunki niezbędne do jego rozwoju, przygotować go do wypełniania obowiązków rodzinnych i obywatelskich w oparciu o zasady solidarności, demokracji, tolerancji, sprawiedliwości i wolności.”
II. Wskazać należy, że nadzór pedagogiczny nad przedszkolami i szkołami w imieniu wojewody sprawuje kurator oświaty. Nadzorowi pedagogicznemu podlega m.in.:
– realizacja podstaw programowych i ramowych planów nauczania;
– przestrzeganie statutu szkoły;
– przestrzeganie praw dziecka i praw ucznia.
III. Zasady organizowania nauki religii w publicznych szkołach i przedszkolach są uregulowane w Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 roku w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (Dz.U. 2020 r., poz. 983 z późn. zm.), zwanego dalej Rozporządzeniem, zgodnie z którym (§ 1 ust. 1) w publicznych przedszkolach i oddziałach przedszkolnych w publicznych szkołach podstawowych, zwanych dalej „przedszkolami”, organizuje się naukę religii na życzenie rodziców. W publicznych szkołach podstawowych i szkołach ponadpodstawowych, zwanych dalej „szkołami”, organizuje się naukę religii i etyki:
1) w szkołach podstawowych – na życzenie rodziców;
2) w szkołach ponadpodstawowych – na życzenie bądź rodziców, bądź samych uczniów; po osiągnięciu pełnoletności o pobieraniu nauki religii i etyki decydują uczniowie.
Na podstawie § 1 ust. 2 ww. Rozporządzenia niezbędną przesłanką dopuszczenia dziecka do uczestnictwa w zajęciach z religii (organizowanej na „życzenie”) jest uprzednie otrzymanie przez dyrektora oświadczenia w formie pisemnej będącego jednocześnie życzeniem (deklaracją) uczestnictwa w zajęciach z określonej religii. Oświadczenie w tym zakresie nie powinno być zatem wymagane w sytuacji odwrotnej, tj. nie można pobierać tzw. deklaracji negatywnych o woli nieuczęszczania na zajęcia z określonej religii.
Przypomina się, że:
– zgodnie § 2 ust. 1. Rozporządzenia uczestniczenie lub nieuczestniczenie w przedszkolnej albo szkolnej nauce religii lub etyki nie może być powodem dyskryminacji przez kogokolwiek w jakiejkolwiek formie, zatem w tym zakresie tj. w kwestii organizacji ww. zajęć należy zwracać szczególną uwagę na zachowanie standardów równości wobec prawa, wolności sumienia i niedyskryminacji;
– zgodnie z § 3 ust. 3 Rozporządzenia w trakcie trwania zajęć religii dyrektor przedszkola lub szkoły zobowiązany jest do zapewnienia opieki lub zajęć wychowawczych tym uczniom, którzy w nauce religii nie uczestniczą. Nawet niezamierzone „przymuszanie” do uczestnictwa w zajęciach religii dzieci i uczniów, których rodzice sobie takich zajęć dla nich nie życzą, naruszałoby nie tylko ww. przepis, ale łamałoby szereg norm konstytucyjnych w zakresie praw obywatelskich;
– § 12 Rozporządzenia dopuszcza odmawianie modlitwy w szkole, zaznacza jednak, że odmawianie modlitwy w szkole powinno być wyrazem wspólnego dążenia uczniów oraz taktu i delikatności ze strony nauczycieli i wychowawców. Na podstawie art. 53 ust. 1 – 6 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej każdemu zapewnia się wolność sumienia i wyznawania religii, w ramach której m. in. nikt nie może być zmuszany do uzewnętrzniania swojego wyznania oraz uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych. Dodatkowo wolność sumienia stanowi chronione prawnie dobro osobiste w rozumieniu art. 23 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny ( Dz. U. z 2024 r. poz. 1061 ze zm. ). Według słownika języka polskiego „uczestniczenie” polega na „braniu czynnego udziału” (www.sjp.pwn.pl); jednak w Małym słowniku języka polskiego pod red. Z. Łempickiej, Warszawa 1969 r., „uczestniczyć” to także „znajdować się”. W związku z tym, za uczestnictwo w praktykach religijnych można uznać nie tylko odmawianie modlitwy ale także obecność podczas odmawiania modlitwy przez inne osoby. Powyższe ma szczególne znaczenie i powinno być uwzględniane przez dyrektorów podczas organizacji zajęć z religii również wobec dzieci które w tych zajęciach nie uczestniczą;
– art. 53 ust. 7 Konstytucji, stanowi, że nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania. Zgodnie z Ustawą o gwarancjach wolności sumienia z dnia 17 maja 1989 r. w art. 10 ust. 1 Rzeczpospolita Polska jest państwem świeckim, neutralnym w sprawach religii i przekonań w związku z powyższym uznać należy, że wszelkie zajęcia wykraczające poza realizację podstawy programowej, a więc m.in. udział uczniów w uroczystościach o charakterze wyznaniowym nie powinny odbywać się w ramach zajęć wynikających z ramowego planu nauczania (z wyjątkiem tych, których możliwość realizacji wynika z obowiązujących przepisów prawa). Dotyczy to również uczestnictwa uczniów we mszach (np. na rozpoczęcie/zakończenie roku szkolnego, dzień patrona, nadanie imienia itp.) jako wydarzeniach o ww. charakterze. Sfera ta powinna pozostawać poza regułami szkolnymi, co pozwoli na nieujawnianie wyznania przez osoby, które nie chcą brać udziału w takim wydarzeniu, jak również na zachowanie konstytucyjnych standardów niedyskryminacji i równego traktowania.
– na podstawie § 10 ust. 1 Rozporządzenia uczniowie uczęszczający na naukę religii mają prawo do zwolnienia z zajęć szkolnych w celu odbycia trzydniowych rekolekcji wielkopostnych, jeżeli rekolekcje te stanowią praktykę danego kościoła lub innego związku wyznaniowego. W tym miejscu wskazać należy, że w aktualnym stanie prawnym jednostka oświatowa nie jest organizatorem rekolekcji wielkopostnych. Jednak w czasie trwania rekolekcji szkoła nie jest zwolniona z realizowania funkcji opiekuńczej i wychowawczej. Szczegółowe zasady dotyczące organizacji rekolekcji, jak również termin rekolekcji, są przedmiotem odrębnych ustaleń między organizującymi rekolekcje a szkołą. W tym zakresie wykluczone są wszelkiego rodzaju działania o charakterze przymuszającym i dyskryminującym wobec uczniów, jak też nauczycieli.
Niezależnie od wyżej wskazanych regulacji przypomnieć należy:
– o możliwości korzystania przez dyrektorów szkół z dodatkowych dni wolnych od zajęć dydaktyczno-wychowawczych w oparciu o § 5 ust. 2 pkt 3 Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 sierpnia 2017 r. w sprawie organizacji roku szkolnego (Dz. U. 2023 r., poz. 1211) ustalonych w inne dni niż te wskazane w § 5 ust. 2 pkt 1 i 2 ww. rozporządzenia, tj. gdy jest to uzasadnione organizacją pracy szkoły lub placówki lub potrzebami społeczności lokalnej;
– że szkoła stanowi miejsce w którym wszyscy uczniowie powinni być traktowani jednakowo i jest miejscem neutralnym światopoglądowo.
Link: