Lublin, 13 grudnia 2023 r.
Szanowny Pan Rektor-Komendant
gen. bryg. prof. dr hab. inż. Przemysław Wachulak
Wojskowa Akademia Techniczna
ul. gen. Sylwestra Kaliskiego 2
00 -908 Warszawa 46
e-mail: sekretariat.rektora@wat.edu.pl
Do wiadomości:
Szanowny Pan Rzecznik Praw Obywatelskich
prof. dr hab. Marcin Wiącek
Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich
aleja „Solidarności” 77
00-090 Warszawa
e-mail: biurorzecznika@brpo.gov.pl
Szanowny Panie Rektorze-Komendancie,
Działając w zakresie realizacji celów statutowych FUNDACJI (w szczególności wskazanych w ust. 12 lit.a,c,d,f STATUTU), wskazujemy na konieczność podjęcia pilnych działań, które przywrócą stan wynikający z postanowień KONSTYTUCJI i Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
W dniu 28 listopada 2023 r., w ramach uroczystości obchodów Dnia Podchorążego, wszystkim studentom-żołnierzom wydano rozkaz udziału w mszy rzymskokatolickiej, która odbyła się przed oficjalnymi obchodami. Studentom przekazano, że rozkaz przebywania na uroczystościach dotyczy wyłącznie „stania na placu” na którym odbywała się msza, a nie udziału w mszy.
W pierwszej kolejności, FUNDACJA zwraca uwagę na wskazane w sekcji „KLUCZOWE PRZEPISY” rozwiązania normatywne, implikujące granice wolności sumienia i wyznania, chronionej choćby na gruncie zapisów KONSTYTUCJI, jak także – in casum – przepisy dotyczące rozkazu i statusu prawnego żołnierza. Weryfikacja powyższych pozwoli na uzyskanie podstawowego źródła wiedzy, dotyczącej wolności sumienia i wyznania w ujęciu negatywnym, nomen omen, nawiązującym do samej nazwy FUNDACJI („Wolności od religii”).
Żołnierz to termin ustawowy i zdefiniowany. Jak wynika z treści art. 115 § 17 KODEKSU KARNEGO, żołnierzem jest każda osoba pełniąca służbę wojskową. Uzupełnieniem wskazanej definicji są przepisy OBRONY OJCZYZNY, wskazujące na możliwości uzyskania statusu żołnierza, równocześnie nie ograniczając się wyłącznie do zawodowej służby wojskowej oraz służby w związku z nadzwyczajnymi potrzebami obronnymi Państwa. Obok samej służby zawodowej przywraca zasadniczą służbę wojskową, która może mieć charakter dobrowolny i obowiązkowy (art. 152 OBRONY OJCZYZNY).
Jak wynika z treści art. 2 pkt 39 OBRONY OJCZYZNY, przez żołnierza rozumie się osobę pełniącą czynną służbę wojskową, którą jest zasadnicza służba wojskowa, terytorialna służba wojskowa, służba w aktywnej rezerwie, w dniach tej służby, służba w ramach pasywnej rezerwy – w okresie odbywania ćwiczeń wojskowych, zawodowa służba wojskowa oraz służba w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny. Zaznaczyć przy tym należy, iż w ostatnim przypadku, istnieje możliwość uzyskania statusu żołnierza nie tylko przez rozkaz lub powołanie, lecz także przez zgłoszenie się na ochotnika (szerzej: T. Oczkowski [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. V. Konarska-Wrzosek, LEX/el. 2023, art. 115).
Wskazać przy tym należy relewantne poglądy, wyrażone na gruncie jurydycznym „(…) osoba przymusowo doprowadzona do jednostki wojskowej bez zamiaru odbycia służby wojskowej nie uzyskuje statusu żołnierza” (wyrok SN z 22.03.1994 r., WR 45/94, OSNKW 1994/11–12, poz. 76); „(…) osoba, która ma się stawić do jednostki, ale przybywa do niej w innym celu niż wcielenie do jednostki (np. rozmowa z dowódcą), także nie uzyskuje z tą chwilą statusu żołnierza” (wyrok SN z 24.02.1971 r., N 6/71, OSNKW 1971/6, poz. 97).
a) Jak wskazuje się w piśmiennictwie:„(…) rozkaz jest zasadniczym elementem kształtowania dyscypliny w wojsku, a jego niewykonanie jest jednym z kluczowych przejawów naruszenia dyscypliny wojskowej (…). Definicja kodeksowa wskazuje, że chodzi tu wyłącznie o polecenie wydane przez przełożonego lub uprawnionego żołnierza, starszego stopniem. Trafnie więc przyjął SN w postanowieniu z 26.08.2010 r., WK 5/10, LEX nr 621211, że definicja rozkazu ujęta w art. 115 § 18 k.k. jest jednoznaczna i formalnie oznacza, że każde służbowe polecenie określonego postępowania, wydane podwładnemu przez przełożonego, jest rozkazem. Jednakże nie oznacza to, że niewykonanie rozkazu określonej treści będzie zawsze jednoznaczne z popełnieniem czynu z art. 343 § 1 k.k. O tym bowiem decydują także inne okoliczności, jako przesłanki pociągnięcia do odpowiedzialności karnej. Do okoliczności tych należy także karygodność określonego zachowania osoby oskarżonej. Innymi słowy, treść i cel rozkazu może mieć znaczenie dla oceny stopnia społecznej szkodliwości niewykonania rozkazu, nie wyłączając przy tym braku szkodliwości społecznej czynu sprawcy lub znikomego jej stopnia.”. (T. Oczkowski [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. V. Konarska-Wrzosek, LEX/el. 2023, art. 115).
b) „Mówiąc o poleceniu wydawanym służbowo, komentowany przepis ma na uwadze nie formę (tryb, sposób) wydania rozkazu, lecz jego treść (przedmiot), która decyduje o tym, czy mamy do czynienia z rozkazem w rozumieniu Kodeksu, czy z niesłużbowym żądaniem, poleceniem, prośbą itp. Forma rozkazu jest zresztą skądinąd dowolna, tzn. może on być wydany zarówno ustnie, jak i na piśmie, a także za pomocą sygnału. Polecenie jest natomiast wówczas wydane służbowo, gdy dotyczy czynności związanej z zakresem spraw służbowych, określonym przez zadania wojska, cel służby wojskowej oraz sumę uprawnień i obowiązków żołnierskich. Granica pomiędzy sferą tego, co służbowe, a sferą pozasłużbową nie jest możliwa do wytyczenia w oderwaniu od konkretnej sprawy, lecz jest możliwa do przeprowadzenia tylko na gruncie określonego stanu faktycznego (…). Polecenie takie musi być również wydane w sposób kategoryczny, aby jego adresat nie miał żadnych wątpliwości co do tego, że ma obowiązek podporządkować się mu i zachować zgodnie z wynikającą z niego treścią. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażony został pogląd, że „wola dowódcy, wyrażona nawet w nieprzepisowej formie, o ile jest rzeczywista, wyraźna, zrozumiała i skierowana do podwładnego celem wywołania jego działania lub zaniechania w sprawach służbowych, staje się rozkazem. Czynnikiem decydującym o tym, czy chodzi o rozkaz w sprawach służbowych, nie jest forma wyrażenia woli przez przełożonego, lecz treść tej woli (postanowienie NSW z 18.08.1958 r., Rw 1362/58, OSNKW 1958, poz. 59)” (J. Giezek [w:] D. Gruszecka, K. Lipiński, G. Łabuda, J. Giezek, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 2021, art. 115).
c) „Warunkiem uznania danego żołnierza (w danych warunkach służbowych) za przełożonego jest stwierdzenie, że wyposażony on został – na stałe lub na pewien czas albo na czas wykonywania danego mu zadania – w prawo do wydawania rozkazów. Z uwagi zaś na to, że przepisy regulaminu zezwalają dowódcom oddziałów na wyposażenie żołnierzy pełniących różnego rodzaju służby w takie prerogatywy, jakie są potrzebne z uwagi na zakres tych zadań, w tym także prawo wydawania innym żołnierzom rozkazów, sądy powinny każdorazowo, przy tego typu sprawach, szczegółowo zakres tych kompetencji ustalać, aby tym samym rozstrzygnąć, czy żołnierz taki był „przełożonym” w momencie dokonywania na niego napaści w postaci opisanej m.in. w art. 345 § 1 k.k.” (J. Giezek [w:] D. Gruszecka, K. Lipiński, G. Łabuda, J. Giezek, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 2021, art. 115).
W przepisach KONSTYTUCJI, wolność sumienia i religii rozumiana jest, prima facie, jako wolność negatywna, obejmująca w swym zakresie wolność od ingerencji organów władzy publicznej i samego Państwa. Podkreślić należy, iż ten właśnie negatywny aspekt omawianych wolności jest expressis verbis wyeksponowany w treści art. 53 ust. 6 KONSTYTUCJI (M. Florczak-Wątor [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, wyd. II, red. P. Tuleja, LEX/el. 2021, art. 53).
ART. 53 UST. 6 i 7 KONSTYTUCJI bezpośrednio statuują: wolność od zmuszania do uczestniczenia albo nieuczestniczenia w praktykach religijnych oraz wolność od zmuszania przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania (tzw. prawo do milczenia).
Jak słusznie wskazuje się w piśmiennictwie, unormowania KONSTYTUCJI w zakresie wolności sumienia i wyznania w ujęciu negatywnym wzmacniane są zapisami GWARANCJI.
Przepisy KONSTYTUCJI i GWARANCJI expressis verbis zakazują zmuszania do brania udziału w jakichkolwiek czynnościach lub obrzędach religijnych (art. 53 ust. 6 KONSTYTUCJI, art. 6 ust. 2 GWARANCJI).
Zmuszanie żołnierza do uczestnictwa w uroczystościach lub czynnościach religijnych jest sprzeczne z przepisami KONSTYTUCJI I GWARANCJI. Za naruszające wolność sumienia żołnierza należy uznać także rozkaz dotyczący „stania na placu”, na którym odbywała się msza, a nie udziału w mszy. W rzeczywistości bowiem rozkaz ów sprowadza się do przymusu przebywania w miejscu i czasie uroczystości religijnych, czyniąc rozkaz ten w rzeczywistości wymuszającym bierne uczestnictwo w mszy.
Nikt nie może być zmuszony do uczestnictwa w obrzędach lub czynnościach religijnych, niezależnie od jakiejkolwiek podległości służbowej/zawodowej/pracowniczej. Powyższe wynika z samej istoty wolności sumienia i wyznania w ujęciu negatywnym, wskazywanym powyżej.
Znamiennie przytoczyć należy przepisy KODEKSU KARNEGO, które mogą być aplikowane przy – teoretycznej – próbie wymuszania uczestnictwa w uroczystościach lub czynnościach religijnych.
Zgodnie z treścią art. 224 § 2 KODEKSU KARNEGO, karze pozbawienia wolności do lat 3 podlega ten, kto stosuje przemoc lub groźbę bezprawną w celu zmuszenia funkcjonariusza publicznego albo osoby do pomocy mu przybranej do przedsięwzięcia lub zaniechania prawnej czynności służbowej.
Art. 115 § 12 KODEKSU KARNEGO wskazuje, iż „Groźbą bezprawną jest zarówno groźba, o której mowa w art. 190, jak i groźba spowodowania postępowania karnego lub innego postępowania, w którym może zostać nałożona administracyjna kara pieniężna, jak również rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej; nie stanowi groźby zapowiedź spowodowania postępowania karnego lub innego postępowania, w którym może zostać nałożona administracyjna kara pieniężna, jeżeli ma ona jedynie na celu ochronę prawa naruszonego przestępstwem lub zachowaniem zagrożonym administracyjną karą pieniężną.”.
Art. 190 KODEKSU KARNEGO, do którego nawiązuje ww. przepis, podkreśla zaś, iż „Kto grozi innej osobie popełnieniem przestępstwa na jej szkodę lub szkodę osoby najbliższej, jeżeli groźba wzbudza w zagrożonym uzasadnioną obawę, że będzie spełniona, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.”. Penalizowany stan faktyczny może dotyczyć okoliczności stosowania przemocy lub groźby bezprawnej, celem przedsięwzięcia czynności służbowej (w przypadku odmowy uczestnictwa w części uroczystości o charakterze religijnym).
Art. 191 § 1 KODEKSU KARNEGO wskazuje, iż: „Kto stosuje przemoc wobec osoby lub groźbę bezprawną w celu zmuszenia innej osoby do określonego działania, zaniechania lub znoszenia, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.”. Penalizowany stan faktyczny może dotyczyć okoliczności zmuszania żołnierza do brania udziału w uroczystościach lub czynnościach religijnych.
Art. 223b § 1 KODEKSU KARNEGO wskazuje: „Kto bez zgody funkcjonariusza organu powołanego do ochrony bezpieczeństwa publicznego albo funkcjonariusza Służby Więziennej, udostępnia innej osobie informacje dotyczące jego życia prywatnego, których udostępnienie może spowodować zagrożenie bezpieczeństwa tego funkcjonariusza lub osoby dla niego najbliższej, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.”. Penalizowany stan faktyczny może dotyczyć okoliczności ujawnienia informacji dotyczących światopoglądu żołnierza, który warunkowałby odmowę udziału w uroczystościach lub czynnościach religijnych.
Art. 194 KODEKSU KARNEGO wskazuje, iż: „Kto ogranicza człowieka w przysługujących mu prawach ze względu na jego przynależność wyznaniową albo bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.” Penalizowany stan faktyczny może dotyczyć okoliczności wymuszania na żołnierzu udziału w uroczystościach lub czynnościach religijnych.
Art. 231 § 1 KODEKSU KARNEGO wskazuje, iż: „Funkcjonariusz publiczny, który, przekraczając swoje uprawnienia lub nie dopełniając obowiązków, działa na szkodę interesu publicznego lub prywatnego, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.”. Penalizowany stan faktyczny może dotyczyć okoliczności wymuszania na żołnierzu udziału w uroczystościach lub czynnościach religijnych przez przełożonego.
Zmuszanie do praktyk religijnych jest także naruszeniem dóbr osobistych w ujęciu cywilnoprawnym (art. 23 KODEKSU CYWILNEGO: Dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach.”).
Art. 318 KODEKSU KARNEGO statuuje tzw. zasadę posłuszeństwa wobec rozkazu. Oznacza ona, iż podstawowym obowiązkiem każdego żołnierza jest jego wykonanie, a więc wykonanie polecenia przełożonego. Artykuł ten wyłącza penalizację wykonania rozkazu, jeśli jego wykonanie wiąże się z dopuszczeniem się przez żołnierza czynu zabronionego. Wyjątkiem jest sytuacja, w której wykonanie rozkazu będzie jednocześnie popełnieniem umyślnego przestępstwa.
Odmowa wykonania rozkazu: oznacza manifestację nieposłuszeństwa względem otrzymanego polecenia służbowego. Znamię „odmawia wykonania rozkazu” obejmuje zarówno sytuacje, gdy żołnierz w jakikolwiek sposób (w bezpośredniej rozmowie, za pośrednictwem innej osoby, za pomocą pisma itd.) wprost komunikuje rozkazodawcy, że otrzymanego rozkazu nie wykona, jak i sytuacje, gdy żołnierz wprawdzie wprost tego nie czyni, ale zachowuje się w sposób, z którego wynika jednoznacznie, że rozkazu nie wykona. (J. Majewski [w:]Kodeks karny. Część szczególna. Tom III. Komentarz do art. 278-363 k.k., wyd. V, red. W. Wróbel, A. Zoll, Warszawa 2022, art. 343).
O niewykonaniu rozkazu należy natomiast mówić wówczas, gdy żołnierz wprawdzie swej niesubordynacji wobec otrzymanego polecenia służbowego nie manifestuje, ale zarazem też tego, co mu rozkazano, nie czyni.
Przy odmowie wykonania rozkazu uczestnictwa w uroczystościach lub czynnościach religijnych, żołnierz może skutecznie powołać się na wskazane powyżej zapisy KONSTYTUCJI I GWARANCJI (art. 53 ust. 6 KONSTYTUCJI i art. 6 ust. 2 GWARANCJI), będące bezpośrednio stosowanymi.
Wydanie rozkazu lub polecenia uczestnictwa w uroczystościach lub czynnościach religijnych wobec osoby niewierzącej może skutkować odpowiedzialnością karną osoby go wydającej.
Mając powyższe zagadnienia na uwadze, bardzo prosimy o zwrócenie szczególnej uwagi na zapewnienie w kierowanej przez Państwa uczelni poszanowania konstytucyjnych wolności i praw.
Liczę na Państwa zrozumienie i udzielnie odpowiedzi z zachowaniem formy pisemnej.
Z wyrazami szacunku
Dorota Wójcik
prezeska zarządu
Podstawa prawna:
- Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) – KONSTYTUCJA
- Karta praw podstawowych Unii Europejskiej (Dz. U. UE. C. z 2007 r. Nr 303, str. 1 z późn. zm.) – KARTA
- Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 265) – GWARANCJE
- Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1138 z późn. zm.) – KODEKS KARNY
- Ustawa z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny (t.j. Dz. U. poz. 2305 z późn. zm.) – OBRONA OJCZYZNY
- Zarządzenie Nr 7/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 28 kwietnia 2023 r. w sprawie wprowadzenia do użytku „Regulaminu ogólnego żołnierza Wojska Polskiego” (Dz. Urz. MON z 2023 r. poz. 49) – ZARZĄDZENIE
KLUCZOWE PRZEPISY:
1. ART. 25 UST. 2 KONSTYTUCJI: Władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym.
2. ART. 53 UST. 6 KONSTYTUCJI: Nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych.
3. ART. 10 UST. 1 KART: Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii. Prawo to obejmuje wolność zmiany religii lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania, indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swej religii lub przekonań poprzez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i uczestniczenie w obrzędach.
4. ART. 10 UST. 2 KARTY: Uznaje się prawo do odmowy działania sprzecznego z własnym sumieniem, zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tego prawa.
5. ART. 1 UST. 1 GWARANCJI: Obywatele wierzący wszystkich wyznań oraz niewierzący mają równe prawa w życiu państwowym, politycznym, gospodarczym, społecznym i kulturalnym.
6. ART. 6 UST. 2 GWARANCJI: Nie wolno zmuszać obywateli do niebrania udziału w czynnościach lub obrzędach religijnych ani do udziału w nich.
7. ART. 10 UST. 1 GWARANCJI: Rzeczpospolita Polska jest państwem świeckim, neutralnym w sprawach religii i przekonań.
8. ART. 115 § 17 KODEKSU KARNEGO: Żołnierzem jest osoba pełniąca czynną służbę wojskową, z wyjątkiem terytorialnej służby wojskowej pełnionej dyspozycyjnie.
9. ART. 115 § 18 KODEKSU KARNEGO: Rozkazem jest polecenie określonego działania lub zaniechania wydane służbowo żołnierzowi przez przełożonego lub uprawnionego żołnierza starszego stopniem.
10. ART. 2 PKT 39 OBRONY OJCZYZNY: Ilekroć w ustawie jest mowa o żołnierzu – należy przez to rozumieć osobę pełniącą czynną służbę wojskową.
11. ART. 2 PKT 40 OBRONY OJCZYZNY: Ilekroć w ustawie jest mowa o żołnierzu zawodowym – należy przez to rozumieć żołnierza pełniącego zawodową służbę wojskową.
12. ART. 353 UST. 1 OBRONY OJCZYZNY: Naruszenie dyscypliny wojskowej stanowi czyn żołnierza polegający na zachowaniu godzącym w dobre imię lub interes Sił Zbrojnych, zawinionym przekroczeniu uprawnień albo niewykonaniu obowiązków wynikających z przepisów prawa, w tym z rozkazów i poleceń wydanych przez przełożonych uprawnionych na podstawie tych przepisów.
13. ART. 353 UST. 2 PKT 3-5 OBRONY OJCZYZNY: Naruszeniem dyscypliny wojskowej jest w szczególności: odmowa wykonania lub niewykonanie rozkazu lub polecenia; zaniechanie czynności służbowej albo wykonanie jej w sposób nieprawidłowy; niedopełnienie obowiązków służbowych albo przekroczenie uprawnień określonych w przepisach prawa.
14. ART. 353 UST. 3 OBRONY OJCZYZNY: Żołnierz jest obowiązany odmówić wykonania rozkazu lub innego polecenia, jeśli wykonanie rozkazu lub innego polecenia łączyłoby się z popełnieniem przestępstwa.
15. UST. 3 ZARZĄDZENIA: Przełożonym jest żołnierz lub osoba nie będąca żołnierzem, któremu na mocy przepisów prawa, rozkazu, polecenia lub decyzji podporządkowano żołnierza (podwładnego), uprawniona do wydawania rozkazów, poleceń służbowych podwładnym żołnierzom lub osobom nie będącym żołnierzami i kierowania ich czynnościami służbowymi.
16. Poszczególne USTĘPY ZARZĄDZENIA (UST.14-29):
(a) Rozkaz wydaje się ustnie, na piśmie, za pomocą sygnałów lub poprzez techniczne środki łączności.
(b) Rozkaz musi być zwięzły, zrozumiały i wydany stanowczo.
(c) Wydający rozkaz ma obowiązek uwzględnić przygotowanie podwładnego i okoliczności wykonania rozkazu, zapewniając czas, zasoby osobowe, środki materiałowe i techniczne. Za treść rozkazu oraz dające się przewidzieć skutki jego wykonania odpowiada wydający rozkaz, a wykonawca za sposób realizacji.
(d) Rozkaz może uchylić lub zmienić ten, kto go wydał lub w uzasadnionych przypadkach przełożony wydającego rozkaz, informując go o tym fakcie.
(e) Żołnierz potwierdza otrzymanie rozkazu w sposób określony przez przełożonego.
(f) Przełożony może sprawdzić zrozumienie rozkazu przez podwładnego.
(g) O wykonaniu rozkazu żołnierz melduje temu przełożonemu, który go wydał, jeżeli wydający rozkaz nie zarządzi inaczej.
(h) O braku możliwości wykonania rozkazu podwładny natychmiast melduje wydającemu rozkaz.
(i) Gdy realizacja zadania odbiega od ogólnie przyjętych zasad podwładny może wystąpić o wydanie rozkazu na piśmie. Rozkazodawca ma obowiązek sporządzić rozkaz na piśmie, a podwładny ma obowiązek rozkaz wykonać.
(j) Żołnierz ma obowiązek odmówić wykonania rozkazu, którego skutkiem byłoby popełnienie przestępstwa.
(k) Jeżeli żołnierz wykonujący rozkaz otrzyma od wyższego przełożonego nowy rozkaz, którego następstwem może być niewykonanie realizowanego rozkazu, powinien zameldować o tym wydającemu nowy rozkaz. O wydaniu rozkazu żołnierzowi, wyższy przełożony informuje przełożonego żołnierza. Odpowiedzialność za skutki wywołane niewykonaniem lub niewłaściwym wykonaniem wcześniejszego rozkazu ponosi wyższy przełożony, który wydał późniejszy rozkaz.
(l) Jeżeli żołnierz otrzyma rozkaz od wyższego przełożonego powinien go przyjąć i zameldować o tym bezpośredniemu przełożonemu.
(m) W przypadku utraty łączności z przełożonym, podwładny wykonuje rozkaz przejawiając inicjatywę zgodnie ze znanym mu zamiarem przełożonego.
(n) Podwładny o fakcie odmowy wykonania rozkazu niezwłocznie melduje wydającemu rozkaz oraz wyższemu przełożonemu, opisując zaistniałą sytuację.
(o) Żołnierz wyższy stopniem wojskowym jest uprawniony do wydania rozkazu zaprzestania naruszania zasad dyscypliny wojskowej żołnierzowi niższemu stopniem wojskowym.
W dniu 09.01.2024 r. wpłynęła odpowiedź od Rektora-Komendanta WAT o treści jak poniżej.
W odpowiedzi, w dniu 22 stycznia 2024 r. fundacja skierowała ponownie pismo do WAT, o treści jak niżej.
