Z dniem 1 stycznia 2021 r. w efekcie otrzymanej dotacji z programu Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy, finansowanego z Funduszy EOG , w wysokości 24 tys. euro, rozpoczynamy kolejny etap działań na rzecz praw i wolności osób bezwyznaniowych w szkolnictwie poprzez rozwój projektu Równość w Szkole – działania na rzecz praw mniejszości bezwyznaniowej, prowadzonego od 2014 roku. Projekt obejmuje m.in. poradnictwo i wsparcie prawne dla osób doświadczających naruszeń wolności sumienia, indoktrynacji i wymuszania praktyk religijnych w szkołach, przeciwdziałanie wykluczeniu, w tym w dostępie do lekcji etyki. Środki z dotacji przeznaczone zostaną na stworzenie narzędzi służących wzmocnieniu kompetencji obywatelskich w zakresie skutecznej interwencji oraz monitoring naruszeń wolności wyznania w szkolnictwie i kampanię społeczną. Działania obejmują m.in.: zaktualizowanie materiałów umieszczonych na portalu uwzględniających zmiany w prawie i sytuację społeczno-polityczną oraz udostępnienie interaktywnej mapy naruszeń oraz forum, a także poprawienie funkcjonalności portalu. Projekt ma również na celu sprzyjanie solidarnym działaniom obywatelskim oraz wywieraniu obywatelskiego nacisku na władze.
Większość przesyłanych do fundacji próśb o pomoc dotyczy problemów w szkołach i przedszkolach. Rozporządzenie MEN z 14 IV 1992 r. wprowadzające do szkół katechezę, stworzyło warunki do dyskryminacji, indoktrynacji i wymuszeń udziału w praktykach religijnych i katechezie, sankcjonuje m.in. możliwość modlitwy na wszystkich lekcjach w szkole, odwoływania lekcji z okazji wyjścia do kościoła (rekolekcje) czy stanowi katechetę członkiem Rady Pedagogicznej (ma wpływ na sytuację osób wypisujących się z katechezy, kształt uroczystości szkolnych etc.).
Są szkoły publiczne, gdzie odprawia się modlitwę na matematyce (domniemanie, że wszyscy uczniowie sobie tego życzą to nieporozumienie w warunkach szkoły publicznej i złamanie konstytucyjnego prawa do nieujawniania światopoglądu). Setki szkół mają patrona – postać religijną, samych szkół im. Jana Pawła II jest ponad 1500, co często łączy się z wystrojem placówki, charakterem uroczystości (indoktrynacja, przemoc symboliczna). Sytuację opisała Justyna Suchecka wraz z Karoliną Brzezińską 2 IV 2015 w artykule Gazety Wyborczej pt. „Papież Jan Paweł II – popularny patron szkół i przedszkoli”. (link: https://wyborcza.pl/1,75398,17694572,Papiez_Jan_Pawel_II___popularny_patron_szkol_i_przedszkoli.html)
Rozporządzenie stanowiło też bezpośrednio nierówności, wprowadzając religię do przedszkoli bez żadnej oferty dla osób, które nie życzą sobie katechizacji dzieci, wymagane minimum 7 uczniów prowadzi do nierówności w dostępie do lekcji religii mniejszościowych i etyki, co zmienił nieznacznie wyrok ETPC. Poprawił się nieco dostęp do etyki, ale utrzymują się systemowe nierówności, często katecheza jest wpisywana w plan automatycznie, a lekcje etyki uczniowie i rodzicie muszą wywalczyć. Niezapisanie się na religię łączy się z niedogodnościami jak „okienka”, oczekiwanie na zajęcia w późnych godzinach, szykanami. Nie wszystkie szkoły oferują etykę, w niektórych lekcje te prowadzi katecheta.
Sytuacja polityczna od 2015 r. wiąże się z dalszymi niekorzystnymi dla mniejszości bezwyznaniowej zmianami. Funkcjonowanie tej grupy w szkolnictwie po 1989 r. nie było łatwe, problemy narastają zarówno w wyniku pogłębiania się wieloletniego procesu wkraczania katolickich treści i porządków do publicznego szkolnictwa, jak i intensyfikacji zjawisk w rezultacie ostatnich zmian politycznych, personalnych, instytucjonalnych i prawnych. Reorganizacja oświaty i polityka oświatowa MEN oraz części dyrektorów szkół, a czasem samorządu dopełniają obrazu. Przykładem są działania „ewangelizacyjne” krakowskiej kurator, list mazowieckiego kuratorium do szkół, gdzie starania o organizowanie religii w niedotkliwy sposób (bez „okienek” dla niezainteresowanych) przedstawiono jako dyskryminację katechetów (!) czy skarga nadzwyczajna ministra sprawiedliwości wobec korzystnego wyroku sądu dla nauczycielki prześladowanej za opór wobec przemocy symbolicznej. Zmieniają się treści programów nauczania i formy działań oświatowych, np. status edukacji antydyskryminacyjnej (z rozporządzenia MEN w sprawie wymagań wobec szkół wykreślono obowiązek „działań antydyskryminacyjnych obejmujących całą społeczność szkoły”), wychowanie seksualne jest na cenzurowanym, a program „wychowania do życia w rodzinie” to w istocie religijna indoktrynacja.
Obserwując wypowiedzi polityków z MEN spodziewamy się dalszego upolitycznienia instytucji i szkół publicznych, nacisków na pogłębianie modelu narodowo – katolickiego i zwiększonej kontroli nad pracą szkół (patrz zapowiedzi MEN dot. „kierunków realizacji polityki oświatowej państwa”, powyborcze wypowiedzi polityków obozu rządzącego w katolickich mediach np. min. Z. Ziobro w tv Trwam z 13 lipca: „Jeśli […] nie zajmiemy się edukacją, jeśli nie zajmiemy się sferą nauczania na uniwersytetach […] to przegramy bitwę o polskie dusze. I wtedy, kiedy przyjdzie nam słuchać wyników kolejnych wyborów prezydenckich, ten entuzjazm, który dzisiaj był słyszany może zamienić się w smutek i łzy.”). Niepokoi prezydencki projekt zmian w ustawie oświatowej.
Problemem, który staramy się rozwiązywać jest niska kultura prawna i organizacyjna szkół oraz brak zrozumienia wobec potrzeb i praw rodziców i uczniów. Dyrektorzy i wychowawcy organizują nieraz lekcje religii czy rekolekcje nie znając lub łamiąc treści rozporządzenia, które te sprawy reguluje czy zapisów prawnych dotyczących neutralności religijnej i światopoglądowej instytucji i władz publicznych oraz odnoszących się do wolności sumienia. Zdarza się, że dyrektorzy, nauczyciele, czy przedstawiciele władz celowo łamią prawo, będąc przekonani, że łamanie wolności sumienia jest słuszne. W obydwu przypadkach potrzebne są interwencje oraz wsparcie dla pokrzywdzonych. Uczniowie i rodzicie nie wiedzą często na jakie akty prawne się powołać, jakich argumentów użyć i jak skutecznie rozmawiać i korespondować ze szkołą oraz jak skarżyć krzywdzące działania szkoły do organów nadzorczych, taka pomoc jest wysoko ceniona. Czasem w opresyjnej społeczności potrzebne są interwencje w imieniu osób, które potrzebują zachować anonimowość.
Jednocześnie w sytuacji kryzysu demokracji i wzmacniania autorytarnych form rządu o cechach narodowo – katolickich należy się spodziewać dalszego zmniejszenia skuteczności interwencji o charakterze formalnym, prawnym, przyjęta linia będzie ważniejsza od obowiązującego prawa, a prawo będzie zapewne zmieniane w kierunku mniejszej ochrony praw człowieka i mniejszości. Tym bardziej potrzebne są więc działania zwiększające świadomość oraz mobilizujące społeczności lokalne i szkolne do oddolnych i solidarnych działań, do wzajemnego wsparcia i wspólnego oporu. Wiele osób czuje się w swojej walce niepewna, zagubiona i osamotniona, chcemy to zmienić, pomagając osobom o podobnych problemach odnaleźć się w tej sytuacji, m.in. stymulując empatię, solidarne działania rodziców i uczniów, a także kładąc w poradnictwie większy nacisk na skuteczność samodzielnych interwencji w szkołach i instytucjach.
Zaplanowane w ramach dotacji działania będziemy realizować do końca czerwca 2022 r. Działania będą kontynuowane i finansowane ze środków fundacji niezależnie od pozyskania jakichkolwiek grantów w przyszłości.
Nie wiemy jaka przyszłość czeka organizacje pozarządowe zajmujące się prawami człowieka w Polsce. Sądzimy jednak, że dotychczas podejmowane działania będziemy mogli kontynuować nieprzerwanie pomimo niesprzyjającej sytuacji społeczno-politycznej.