W służbach mundurowych, wykorzystując podległość służbową, przełożeni zmuszają podwładnych do udziału w imprezach o charakterze religijnym. Czy funkcjonariusz Państwowej Straży Pożarnej może odmówić wykonania polecenia? - analiza prawna

WYBRANE AKTY PRAWNE:

1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) – KONSTYTUCJA

2. Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 265) – GWARANCJE

3. Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1969 z późn. zm.) – uPSP

4. Ustawa z dnia 17 grudnia 2021 r. o ochotniczych strażach pożarnych (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 194 z późn. zm.) – uOSP

5. Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 2261) – STOWARZYSZENIA

6. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1138 z późn. zm.) – KODEKS KARNY

7. Zarządzenie Nr 5 Komendanta Głównego Państwowej Straży Pożarnej z dnia 21 czerwca 2006 r. w sprawie ramowego regulaminu służby w jednostkach organizacyjnych Państwowej Straży Pożarnej oraz regulaminu musztry i ceremoniału pożarniczego (Dz. Urz. KGPSP z 2006 r. Nr 1, poz. 4 z późn. zm.). – ZARZĄDZENIE

KLUCZOWE PRZEPISY:

a) ART. 25 UST. 2 KONSTYTUCJI: Władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym.

b) ART. 53 UST. 6 KONSTYTUCJI: Nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych.

c) ART. 1 UST. 1 GWARANCJI: Obywatele wierzący wszystkich wyznań oraz niewierzący mają równe prawa w życiu państwowym, politycznym, gospodarczym, społecznym i kulturalnym.

d) ART. 6 UST. 2 GWARANCJI: Nie wolno zmuszać obywateli do niebrania udziału w czynnościach lub obrzędach religijnych ani do udziału w nich.

e) ART. 10 UST. 1 GWARANCJI: Rzeczpospolita Polska jest państwem świeckim, neutralnym w sprawach religii i przekonań.

f) ART. 57 uPSP: Strażak w związku z pełnieniem obowiązków służbowych korzysta z ochrony przewidzianej w kodeksie karnym dla funkcjonariuszy publicznych.

g) ART. 116 UST. 1 uPSP: Przepisy art. 115 § 18 oraz art. 318 i 344 Kodeksu karnego mają odpowiednie zastosowanie do strażaków.

h) ART. 26 uOSP: Strażacy ratownicy OSP biorący udział w działaniach związanych z ochroną przeciwpożarową korzystają z ochrony przewidzianej w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. z 2022 r. poz. 1138, 1726, 1855, 2339 i 2600) dla funkcjonariuszy publicznych.

i) ART. 1 UST. 1 STOWARZYSZEŃ: Obywatele polscy realizują prawo zrzeszania się w stowarzyszeniach, zgodnie z przepisami Konstytucji oraz porządkiem prawnym określonym w ustawach.

OPINIA PRAWNA

1. W pierwszej kolejności, FUNDACJA zwraca uwagę na wskazane w sekcji „KLUCZOWE PRZEPISY” rozwiązania normatywne, implikujące granice wolności sumienia i wyznania, chronionej choćby na gruncie zapisów KONSTYTUCJI, jak także – in casum – przepisy OSP.

Weryfikacja powyższych pozwoli na uzyskanie podstawowego źródła wiedzy, dotyczącej wolności sumienia i wyznania w ujęciu negatywnym, nomen omen, nawiązującym do samej nazwy FUNDACJI („Wolności od religii”).

2. Mając na względzie unikalne rozróżnienie pomiędzy osobami członkowskimi PSP i OSP, FUNDACJA przygotowała opracowanie dotyczące obydwu podmiotów.

3. Państwowa Straż Pożarna (PSP) jest zorganizowaną formacją, której zadaniami są przede wszystkim prewencja oraz walka z pożarami. Służbę w Państwowej Straży Pożarnej pełnią funkcjonariusze pożarnictwa, zwani w treści ustawy „strażakami”. Stosunki służby funkcjonariuszy państwowej straży pożarnej nie są stosunkami pracy, funkcjonariusze tej służby mundurowej nie są pracownikami w rozumieniu przepisów KODEKSU PRACY.^[1]

4. Jednostkami organizacyjnymi PSP są: Komenda Główna, komenda wojewódzka, komenda powiatowa (miejska), Akademia Pożarnicza oraz pozostałe szkoły, instytuty badawcze, Centralne Muzeum Pożarnictwa.

5. W sprawach związanych z wykonywaniem zadań i kompetencji Państwowej Straży Pożarnej, organem właściwym jest komendant powiatowy (miejski) Państwowej Straży Pożarnej, organami wyższego stopnia są zaś (w stosunku do komendanta powiatowego/ miejskiego) Państwowej Straży Pożarnej – komendant wojewódzki Państwowej Straży Pożarnej lub – w stosunku do komendanta wojewódzkiego Państwowej Straży Pożarnej – Komendant Główny Państwowej Straży Pożarnej.

6. Komendant Główny PSP jest centralnym organem administracji rządowej z zakresu ochrony przeciwpożarowej,, podlegającym bezpośrednio ministrowi spraw wewnętrznych i administracji.

7. Art. 57 uPSP reguluje prawnokarną ochronę strażaka. Przepisy KODEKSU KARNEGO przewidują szczególne traktowanie funkcjonariuszy publicznych, którzy z racji pełnionych obowiązków są w największym stopniu narażeni na niebezpieczeństwo osobiste. Ochrona prawnokarna strażaków została uregulowana w szczególności w rozdziale XXIX KODEKSU KARNEGO, przejawia się w szczególności zaostrzonymi sankcjami wobec sprawców czynów skierowanych przeciwko osobie funkcjonariusza (vide przykładowo art. 222 i 226 KODEKSU KARNEGO).

8. Nawiązując do ZASAD ETYKI ZAWODOWEJ STRAŻAKA: Strażak jako przełożony jasno określa swoje polecenia, zachowuje bezstronność w decyzjach, stwarza dogodne warunki rozwoju zawodowego podwładnych bez względu na płeć i uwzględnia różnice w ich uzdolnieniach oraz cechach osobowości (Zasada 14), Przełożeni są świadomi, że scentralizowana, hierarchiczna i rozkazodawcza struktura władzy właściwa formacji strażackiej, stwarza możliwość nadużyć tej władzy. Żadne formy przemocy nie powinny mieć miejsca w Państwowej Straży Pożarnej (Zasada 16), Strażacy, ze względu na uznane wartości w służbie, atmosferę pracy, solidarność, lojalność i tradycję, stanowią jedną wielką rodzinę. Dlatego wszyscy, przełożeni zaś szczególnie, troszczą się o poszkodowanych strażaków i ich rodziny (Zasada 17)[2].

9. Sytuacja Ochotniczej Straży Pożarnej (dalej OSP) jest nieco odmienna. W piśmiennictwie wskazuje się, iż przepisy uOSP (art.1) konstytuują podwójny status jednostek ochotniczych straży pożarnych. Z jednej strony ustanawia je jako jednostki ochrony przeciwpożarowej, czyniąc je podmiotem systemu ochrony przeciwpożarowej, z drugiej zaś definiuje je jako stowarzyszenia – podmioty systemu instytucjonalnego państwa^[3].

10. OSP to formacja umundurowana, wyposażona w specjalistyczny sprzęt, przeznaczoną do walki z pożarami, klęskami żywiołowymi lub innymi miejscowymi zagrożeniami. Prowadzi ona działania w zakresie ratownictwa specjalistycznego, jednostką ochrony przeciwpożarowej.

11. Organami OSP jest zarząd, walne zebranie członków oraz komisja rewizyjna.

12. OSP działa na podstawie uOSP, STOWARZYSZEŃ oraz swego Statutu.

13. Członkowie/członkinie OSP korzystają z ochrony prawnokarnej, właściwej dla funkcjonariuszy publicznych. Zakres ochrony został przyznany na wszystkie działania związane z ochroną przeciwpożarową. W związku z tym ochrona ta występuje nie tylko podczas udziału w działaniach ratowniczych i akcjach ratowniczych, ale we wszelkich działaniach związanych z ochroną przeciwpożarową. Ochrona ta została uregulowana w przepisach KODEKSU KARNEGO (art. 222 – naruszenie nietykalności cielesnej funkcjonariusza publicznego, art. 223 – czynna napaść na funkcjonariusza publicznego i art. 226 – znieważenie funkcjonariusza publicznego). Przepis te to przykład szczególnej ochrony osób członkowskich OSP. Zaznaczyć jednak należy, iż członek/członkini OSP nie są funkcjonariuszami publicznymi.

14. Związek Ochotniczych Straży Pożarnych Rzeczypospolitej Polskiej (dalej ZOSP) jest ogólnopolskim, samorządnym, trwałym stowarzyszeniem, które zrzesza Ochotnicze Straże Pożarne i inne osoby prawne w celu reprezentowania ich interesów oraz propagowania i realizacji celów statutowych, działa na podstawie uOSP, STOWARZYSZEŃ oraz swojego Statutu.

15. Zapisy statutu każdego stowarzyszenia (OSP i ZOSP) musi być zgodny z przepisami powszechnie obowiązującymi, zatem z KONSTYTUCJĄ oraz GWARANCJAMI. Przykładowo, zapisy statutu ZOSP (rozdział II, § 8 PKT 10 wskazuje, iż celem ZOSP jest przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu oraz dyskryminacji osób i grup społecznych (zatem także osób o aksjologii ateistycznej bądź agnostycznej).

16. Jak słusznie wskazuje się na gruncie doktrynalnym, określona w zapisach KONSTYTUCJI wolność sumienia i religii rozumiana jest, prima facie, jako wolność negatywna, obejmująca w swym zakresie wolność od ingerencji organów władzy publicznej i samego Państwa. Podkreślić należy, iż ten właśnie negatywny aspekt omawianych wolności jest expressis verbis wyeksponowany w treści art. 53 ust. 6 KONSTYTUCJI^[4].

17. ART. 53 UST. 6 i 7 KONSTYTUCJI bezpośrednio statuują: wolność od zmuszania do uczestniczenia albo nieuczestniczenia w praktykach religijnych oraz wolność od zmuszania przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania (tzw. prawo do milczenia)^[5].

18. Jak słusznie wskazuje się w piśmiennictwie, unormowania KONSTYTUCJI w zakresie wolności sumienia i wyznania w ujęciu negatywnym wzmacniane są zapisami GWARANCJI.

19. Przepisy KONSTYTUCJI i GWARANCJI expressis verbis zakazują zmuszania do brania udziału w jakichkolwiek czynnościach lub obrzędach religijnych (art. 53 ust. 6 KONSTYTUCJI, art. 6 ust. 2 GWARANCJI).

20. Zmuszanie strażaka, będącego członkiem/członkinią PSP/OSP do uczestnictwa w uroczystościach lub czynnościach religijnych jest sprzeczne z przepisami KONSTYTUCJI I GWARANCJI.

21. Piszący wskazał, iż: „W służbach mundurowych, wykorzystując podległość służbową, przełożeni zmuszają podwładnych do udziału w imprezach o charakterze religijnym. Przykładem takich imprez są m. in. obchody jubileuszy powstania służb czy jednostek organizacyjnych połączone z mszami świętymi oraz uroczystości przekazania do służby sprzętu/samochodów połączone z jego święceniem przez księży. W obu przypadkach udział w tego typu imprezach, zakładając ich czysto świecki charakter, leżałby w zakresie obowiązków służbowych funkcjonariusza.”.

22. Analizując wskazany casus, dojść można do wniosku, iż następuje klasyczne rozmycie się świeckiego charakteru uroczystości, poprzez inkorporację elementów o charakterze stricte religijnym. Same obchody jubileuszy powstania służb oraz jednostek organizacyjnych niejako uzupełnione zostały o elementy religijne (msze święte oraz święcenie sprzętów – obrzędy religijne).

23. Nikt nie może być zmuszony do uczestnictwa w obrzędach lub czynnościach religijnych, niezależnie od jakiejkolwiek podległości służbowej/zawodowej/pracowniczej. Powyższe wynika z samej istoty wolności sumienia i wyznania w ujęciu negatywnym, wskazywanym powyżej.

24. Znamiennie przytoczyć należy przepisy KODEKSU KARNEGO, które mogą być aplikowane przy – teoretycznej – próbie wymuszania uczestnictwa w uroczystościach lub czynnościach religijnych.

25. Zgodnie z treścią art. 224 § 2 KODEKSU KARNEGO, karze pozbawienia wolności do lat 3 podlega ten, kto stosuje przemoc lub groźbę bezprawną w celu zmuszenia funkcjonariusza publicznego albo osoby do pomocy mu przybranej do przedsięwzięcia lub zaniechania prawnej czynności służbowej. Art. 115 § 12 KODEKSU KARNEGO wskazuje, iż „Groźbą bezprawną jest zarówno groźba, o której mowa w art. 190, jak i groźba spowodowania postępowania karnego lub innego postępowania, w którym może zostać nałożona administracyjna kara pieniężna, jak również rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej; nie stanowi groźby zapowiedź spowodowania postępowania karnego lub innego postępowania, w którym może zostać nałożona administracyjna kara pieniężna, jeżeli ma ona jedynie na celu ochronę prawa naruszonego przestępstwem lub zachowaniem zagrożonym administracyjną karą pieniężną.”. Art. 190 KODEKSU KARNEGO, do którego nawiązuje ww. przepis, podkreśla zaś, iż „Kto grozi innej osobie popełnieniem przestępstwa na jej szkodę lub szkodę osoby najbliższej, jeżeli groźba wzbudza w zagrożonym uzasadnioną obawę, że będzie spełniona, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.”. Penalizowany stan faktyczny może dotyczyć okoliczności stosowania przemocy lub groźby bezprawnej, celem przedsięwzięcia czynności służbowej (w przypadku odmowy uczestnictwa w części uroczystości o charakterze religijnym).

26. Art. 191 § 1 KODEKSU KARNEGO wskazuje, iż: „Kto stosuje przemoc wobec osoby lub groźbę bezprawną w celu zmuszenia innej osoby do określonego działania, zaniechania lub znoszenia, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.”. Penalizowany stan faktyczny może dotyczyć okoliczności zmuszania osoby członkowskiej PSP/OSP to brania udziału w uroczystościach lub czynnościach religijnych.

27. Art. 223b § 1 KODEKSU KARNEGO wskazuje: „Kto bez zgody funkcjonariusza organu powołanego do ochrony bezpieczeństwa publicznego albo funkcjonariusza Służby Więziennej, udostępnia innej osobie informacje dotyczące jego życia prywatnego, których udostępnienie może spowodować zagrożenie bezpieczeństwa tego funkcjonariusza lub osoby dla niego najbliższej, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.”. Penalizowany stan faktyczny może dotyczyć okoliczności ujawnienia informacji dotyczących światopoglądu osoby członkowskiej w PSP/OSP, który warunkowałby odmowę udziału w uroczystościach lub czynnościach religijnych.

28. Art. 194 KODEKSU KARNEGO wskazuje, iż: „Kto ogranicza człowieka w przysługujących mu prawach ze względu na jego przynależność wyznaniową albo bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.” Penalizowany stan faktyczny może dotyczyć okoliczności wymuszania na osobach członkowskich PSP/OSP udziału w uroczystościach lub czynnościach religijnych.

29. Art. 231 § 1 KODEKSU KARNEGO wskazuje, iż: „Funkcjonariusz publiczny, który, przekraczając swoje uprawnienia lub nie dopełniając obowiązków, działa na szkodę interesu publicznego lub prywatnego, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.”. Penalizowany stan faktyczny może dotyczyć okoliczności wymuszania na osobach członkowskich PSP/OSP udziału w uroczystościach lub czynnościach religijnych przez przełożonego.

30. Zmuszanie do praktyk religijnych jest także naruszeniem dóbr osobistych w ujęciu cywilnoprawnym (art. 23 KODEKSU CYWILNEGO: Dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach.”.

31. Art. 115 § 18 KODEKSU KARNEGO wskazuje, iż: Rozkazem jest polecenie określonego działania lub zaniechania wydane służbowo żołnierzowi przez przełożonego lub uprawnionego żołnierza starszego stopniem.

32. Przepisy dot. rozkazu mają odpowiednie stosowanie dla strażaków PSP (art. 116 uPSP).

33. ZARZĄDZENIE reguluje zakres podległości strażaka PSP. W jego treści (§ 2 pkt 7) wskazano: „przełożonym – należy przez to rozumieć strażaka lub osobę niebędącą strażakiem, któremu na mocy przepisów prawa, decyzji, rozkazu lub polecenia podporządkowano strażaka (podwładnego lub strażaków) w myśl struktury jednostki organizacyjnej Państwowej Straży Pożarnej oraz struktury Państwowej Straży Pożarnej, uprawnionego (uprawnioną) do wydawania rozkazów, poleceń służbowych podwładnym i kierowania ich czynnościami służbowymi. Strażak może być również przełożonym w stosunku do strażaków niepodporządkowanych mu pod względem organizacyjnym, w zakresie realizacji zadań służbowych, wynikających z innych dokumentów kompetencyjnych lub przepisów prawa”. § 2 pkt 8 wskazuje zaś, iż poprzez rozkaz „należy (…) rozumieć polecenie określonego działania lub jego zaniechania, wydane ustnie lub na piśmie przez przełożonego;”

34. Art. 318 KODEKSU KARNEGO statuuje tzw. zasadę posłuszeństwa wobec rozkazu. Oznacza ona, iż podstawowym obowiązkiem każdego strażaka jest jego wykonanie, a więc wykonanie polecenia przełożonego. Artykuł ten wyłącza penalizację wykonania rozkazu, jeśli jego wykonanie wiąże się z dopuszczeniem się przez strażaka czynu zabronionego. Wyjątkiem jest sytuacja, w której wykonanie rozkazu będzie jednocześnie popełnieniem umyślnego przestępstwa.

35. Odmowa wykonania rozkazu: oznacza manifestację nieposłuszeństwa względem otrzymanego polecenia służbowego. Znamię „odmawia wykonania rozkazu” obejmuje zarówno sytuacje, gdy żołnierz w jakikolwiek sposób (w bezpośredniej rozmowie, za pośrednictwem innej osoby, za pomocą pisma itd.) wprost komunikuje rozkazodawcy, że otrzymanego rozkazu nie wykona, jak i sytuacje, gdy żołnierz wprawdzie wprost tego nie czyni, ale zachowuje się w sposób, z którego wynika jednoznacznie, że rozkazu nie wykona.^[6]

36. O niewykonaniu rozkazu należy natomiast mówić wówczas, gdy żołnierz wprawdzie swej niesubordynacji wobec otrzymanego polecenia służbowego nie manifestuje, ale zarazem też tego, co mu rozkazano, nie czyni.^[7]

37. Przy odmowie wykonania rozkazu uczestnictwa w uroczystościach lub czynnościach religijnych należy powołać się na wskazane powyżej zapisy KONSTYTUCJI I GWARANCJI (art. 53 ust. 6 KONSTYTUCJI i art. 6 ust. 2 GWARANCJI), będące bezpośrednio stosowanymi.

38. Równocześnie, jeśli istnieje ryzyko ustalenia, czy rozkaz przełożonego zmierza do naruszenia ww. przepisów, można wykorzystać § 12 pkt 12 ZARZĄDZENIA: „ W odpowiedzi na polecenie, rozkaz przełożonego lub starszego stopniem, strażak odpowiada twierdząco, np. „Tak jest”, „Zrozumiałem” lub przecząco „Nie zrozumiałem”. W przypadku, gdy polecenie nie jest jasne dla przyjmującego, strażak prosi o jego powtórzenie lub wyjaśnienie.

39. Wydanie rozkazu lub polecenia uczestnictwa w uroczystościach lub czynnościach religijnych wobec osoby niewierzącej może skutkować odpowiedzialnością karną osoby go wydającej.

40. Wydanie rozkazu lub polecenia uczestnictwa w uroczystościach lub czynnościach religijnych wobec osoby niewierzącej narusza także ZASADY ETYKI ZAWODOWEJ STRAŻAKA (wskazane powyżej, ust. 8 Opinii).

41. Przepisy KONSTYTUCJI, GWARANCJI ORAZ KODEKSU KARNEGO I KODEKSU CYWILNEGO chronią strażaka przed wykonaniem rozkazu, który zmierzałby do naruszenia Jego/Jej podstawowej wolności,j jaką jest wolność sumienia i wyznania.

^[1]K. Kwapisz-Krygel [w:] Ustawa o Państwowej Straży Pożarnej. Komentarz, Warszawa 2014, art. 1.

^[2]https://www.gov.pl/web/kppsp-rawa-mazowiecka/zasady-etyki-zawodowej-funkcjonariuszy-panstwowej-strazy-pozarnej

^[3]D. P. Kała [w:] Ochotnicze straże pożarne. Komentarz, Warszawa 2023, art. 1.

^[4]M. Florczak-Wątor [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, wyd. II, red. P. Tuleja, LEX/el. 2021, art. 53.

^[5]Tamże.

^[6]J. Majewski [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Tom III. Komentarz do art. 278-363 k.k., wyd. V, red. W. Wróbel, A. Zoll, Warszawa 2022, art. 343.

^[7]Tamże.

Przykłady wydarzeń z ostatnich miesięcy:

W służbach mundurowych, wykorzystując podległość służbową, przełożeni zmuszają podwładnych do udziału w imprezach o charakterze religijnym. Czy funkcjonariusz Państwowej Straży Pożarnej może odmówić wykonania polecenia? – analiza prawna

Może Cię również zainteresować

Szkolne obchody Dni Papieskich w kościele rzymskokatolickim w miejsce odwołanych zajęć dydaktycznych. Katolicy do kościoła, pozostali na lekcje do innej klasy – interwencja fundacji w SP nr 27 w Toruniu

Zwracamy się z wnioskiem do ministry B. Nowackiej o udzielenie odpowiedzi na pisma fundacji wysłane w kwietniu i w czerwcu 2024 r. Pisma dotyczyły kwestii rekolekcji i „wirtualnych klas z religii” a nie doczekaliśmy się odpowiedzi.

Uwagi przesłane przez fundację Ministrowi Sprawiedliwości do projektu ustawy z dnia 23 października 2024 r. (opublikowanego w dniu 25 października 2024 r.) o zmianie ustawy – Kodeks karny