Od września 2017 roku Minister Edukacji Narodowej Anna Zalewska zmieniła zasady organizowania rekolekcji w szkołach publicznych (rozporządzenie zmieniające z dnia 7 czerwca 2017 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (Dz. U. poz. 1147) weszło w życie z dniem 1 września 2017 r.).
Rozporządzenie poza dostosowaniem treści do obowiązującego od 1 września 2017 r. Prawa oświatowego, wprowadziło również istotne zmiany organizacyjne w pracy przedszkoli i szkół.
TRZY DNI ZWOLNIENIA Z ZAJĘĆ ZASTĄPIONE ZWOLNIENIEM Z ZAJĘĆ SZKOLNYCH
W 2016 roku obowiązywały jeszcze „stare” zasady organizowania rekolekcji i wówczas ministerstwo informowało: „Na mocy przepisów § 10 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (Dz. U. Nr 36, poz. 155, z późn. zm.). uczniowie uczęszczający na naukę religii organizowaną w szkołach publicznych uzyskują trzy kolejne dni zwolnienia z zajęć szkolnych w celu odbycia rekolekcji wielkopostnych. Dotyczy to sytuacji, gdy religia lub wyznanie, do którego należą uczniowie, nakłada na swoich członków tego rodzaju obowiązek. Jeżeli na terenie szkoły prowadzona jest nauka religii więcej niż jednego wyznania, kościoły i związki wyznaniowe powinny ustalić wspólny termin rekolekcji.”
Co zmieniono od września 2017 r.? Obecnie „Uczniowie uczęszczający na naukę religii mają prawo do zwolnienia z zajęć szkolnych w celu odbycia trzydniowych rekolekcji wielkopostnych, jeżeli rekolekcje te stanowią praktykę danego kościoła lub innego związku wyznaniowego. W czasie trwania rekolekcji szkoła nie jest zwolniona z realizowania funkcji opiekuńczej i wychowawczej.”
OPIEKA NAD UCZNIAMI. ZNIKNĄŁ ZAPIS OPIEKĘ ZAPEWNIAJĄ KATECHECI
W 2016 r. ministerstwo informowało na swojej stronie www: „Opiekę nad uczniami w czasie rekolekcji zapewniają nauczyciele religii. Dyrektor szkoły – jeśli wymagają tego względy bezpieczeństwa uczniów – może zwrócić się jednak do pozostałych nauczycieli z prośbą o pomoc w zapewnieniu uczniom opieki w czasie ich przemieszczania się do miejsca odbywania się rekolekcji i w drodze powrotnej do szkoły. W tym przypadku dyrektor powinien jednak respektować prawo nauczycieli do wolności sumienia i wyznania.”
Treść rozporządzenia § 10 przed zmianą: „Uczniowie uczęszczający na naukę religii uzyskują trzy kolejne dni zwolnienia z zajęć szkolnych w celu odbycia rekolekcji wielkopostnych, jeżeli religia lub wyznanie, do którego należą, nakłada na swoich członków tego rodzaju obowiązek. Pieczę nad uczniami w tym czasie zapewniają katecheci. Szczegółowe zasady dotyczące organizacji są przedmiotem odrębnych ustaleń między organizującymi rekolekcje a szkołą”.
Co zmieniła minister A. Zalewska?
Obecnie § 10 brzmi: „Uczniowie uczęszczający na naukę religii mają prawo do zwolnienia z zajęć szkolnych w celu odbycia trzydniowych rekolekcji wielkopostnych, jeżeli rekolekcje te stanowią praktykę danego kościoła lub innego związku wyznaniowego. W czasie trwania rekolekcji szkoła nie jest zwolniona z realizowania funkcji opiekuńczej i wychowawczej.”. Zniknął zapis: Pieczę nad uczniami w tym czasie zapewniają katecheci.
REKOLEKCJE WIELKOPOSTNE ORAZ KAŻDE INNE
Przed zmianą szkoła zwalniała uczniów w celu odbycia rekolekcji wielkopostnych. Obecnie wprowadzono zapis, że szkoła może zwalniać uczniów w celu odbycia również innych rekolekcji np. adwentowych.
„1. Uczniowie uczęszczający na naukę religii mają prawo do zwolnienia z zajęć szkolnych w celu odbycia trzydniowych rekolekcji wielkopostnych, jeżeli rekolekcje te stanowią praktykę danego kościoła lub innego związku wyznaniowego. W czasie trwania rekolekcji szkoła nie jest zwolniona z realizowania funkcji opiekuńczej i wychowawczej.
2. Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio do rekolekcji organizowanych w innym terminie.”
UCZNIOWIE NIEUCZESTNICZĄCY W REKOLEKCJACH MAJĄ OBOWIĄZEK PRZEBYWANIA NA ZAJĘCIACH SZKOLNYCH
Wyjście CZĘŚCI uczniów ze szkoły na rekolekcje nie powoduje zwolnienia szkoły z obowiązku prowadzenia zajęć dydaktyczno – wychowawczych dla pozostałych uczniów, chyba że dyrektor szkoły, na podstawie § 5 ust. 1 Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 11 sierpnia 2017 r. ustalił, że dni rekolekcji są dniami dodatkowo wolnymi w szkole od zajęć dydaktyczno-wychowawczych (tzw. dni dyrektorskie). Na zasadzie § 6 ww. Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu „W dniach, o których mowa w § 5 ust. 1, szkoła ma obowiązek zorganizowania zajęć wychowawczo-opiekuńczych” a także „Szkoła ma obowiązek informowania rodziców (prawnych opiekunów) o możliwości udziału uczniów w zajęciach wychowawczo-opiekuńczych organizowanych w dniach, o których mowa w § 5 ust. 1.”
Z powyższych przepisów wynika wprost, że w czasie rekolekcji w szkołach publicznych zajęcia dydaktyczno – wychowawcze odbywają się zgodnie z planem i obecność uczniów jest odnotowywana w dzienniku lekcyjnym. Jeśli są to dodatkowo wolne od zajęć dydaktyczno – wychowawczych szkoła organizuje zajęcia wychowawczo – opiekuńcze, na które rodzice mogą ale nie muszą posłać dzieci, a ich obecność odnotowywana jest w dzienniku zajęć w świetlicy.
Powyższe stanowisko prezentował Minister Edukacji Narodowej już poprzednio, w piśmie z dnia 27 czerwca 2017 r. skierowanym do Fundacji wskazując, że uczniowie nieuczestniczący w rekolekcjach „są zobowiązani do udziału w zajęciach szkolnych odbywających się w godzinach ustalonego stałego planu zajęć i mają odnotowywany fakt obecności na tych zajęciach. Nieuprawnione jest więc informowanie rodziców, że w czasie rekolekcji nie ma zajęć – z wyjątkiem sytuacji gdy wszyscy uczniowie szkoły uczęszczają na religię”.
Ponadto zmieniono zapis dotyczący religii w przedszkolu. Obecnie religię umieszcza się w ramowym planie dnia.
RELIGIA W PRZEDSZKOLU W RAMOWYM PLANIE DNIA
ETYKA W SZKOLE W TYGODNIOWYM PLANIE ZAJĘĆ
Zgodnie z § 1 ust. 1a :
„W przedszkolach zajęcia religii uwzględnia się w ramowym rozkładzie dnia.
W szkołach zajęcia religii i etyki uwzględnia się w tygodniowym rozkładzie zajęć.”
Czym były podyktowane zmiany wprowadzone przez minister rządu PiS?
W dniu 1 lutego 2016 r. Rzecznik Praw Obywatelskich skierował pismo do Anny Zalewskiej Minister Edukacji Narodowej informując, że przekazał wojewódzkim kuratorom oświaty wystąpienie związane z uczestnictwem nauczycieli w uroczystościach religijnych. Rzecznik podnosił, iż przepis § 10 rozporządzenia MEN w sprawie warunków i sposobu nauczania religii w szkołach publicznych, który przyznaje uczniom uczęszczającym na lekcje religii zwolnienie na udział w rekolekcjach budzi liczne wątpliwości.
Według rzecznika PRZEPIS TEN WYKRACZA POZA UPOWAŻNIENIE ZAWARTE w art. 12 ust. 2 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty. W przepisie ustawowym, użyto pojęcia „organizowanie nauki religii” w ramach którego nie mieści się „udział w rekolekcjach” i wskazane byłoby uregulowanie na poziomie ustawowym, że ZWOLNIENIE Z ZAJĘĆ SZKOLNYCH W CELU ODBYCIA REKOLEKCJI JEST PRZYZNAWANE NA ŻYCZENIE RODZICÓW – tak jak ma to miejsce w przypadku organizowania lekcji religii. Art. 12 ust. 2 stanowi, iż minister właściwy do spraw oświaty i wychowania określi w drodze rozporządzenia warunki i sposób wykonywania przez szkoły publiczne zadania polegającego na organizowaniu nauki religii na życzenie rodziców bądź samych uczniów. REKOLEKCJE SĄ FORMĄ PRAKTYKI RELIGIJNEJ I STANOWIĄ KWESTIĘ WYKRACZAJĄCĄ POZA ZAKRES ŚCIŚLE ROZUMIANEJ NAUKI RELIGII W SZKOLE.
Zmiana Rozporządzenia z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach dokonana w czerwcu 2017 r. przez minister Annę Zalewską (PiS), zgodnie z uzasadnieniem Rozporządzania zmieniającego miała dotyczyć przede wszystkim dostosowania przepisów Rozporządzenia do nowego ustroju szkolnego, a zmiany – jak czytamy w uzasadnieniu – „mają charakter przede wszystkim dostosowujący i doprecyzowujący dotychczasowe przepisy”.
Jak wynika z dokumentacji procesu legislacyjnego[1], przygotowując projekt Rozporządzenia zmieniającego, Minister Edukacji Narodowej pierwotnie nie planowała dokonywać jakichkolwiek zmian w § 10 Rozporządzenia i projekt bez zmian w § 10 Rozporządzenia został rozesłany do konsultacji społecznych.
W odpowiedzi na projekt Rozporządzania zmieniającego MEN, pismem z dnia 10 marca 2017 r. Przewodniczący Komisji Wychowania Katolickiego Komisji Episkopatu Polski zgłosił uwagi obejmujące propozycję zmiany § 10 ustęp 1 Rozporządzenia m.in. poprzez wykreślenie zdania – „Pieczę nad uczniami w tym czasie zapewniają katecheci„ i zastąpienie go zdaniem „W czasie trwania rekolekcji szkoła nie jest zwolniona z realizowania funkcji opiekuńczej i wychowawczej„ oraz skreślenie słowa „kolejnych” w odniesieniu do dni, w których mają odbywać się rekolekcje. Należy podkreślić, że z pisma Przewodniczącego Komisji Wychowania KKEP z dnia 10 marca 2017 r. wynika jednoznacznie, że jedynym uzasadnieniem proponowanych zmian jest „potrzeba zorganizowania rekolekcji poza okresem Wielkiego Postu” a „decyzja o terminie byłaby podejmowana w uzgodnieniu pomiędzy parafią a dyrektorem szkoły, z zachowaniem dotychczasowych zasad.”
W następstwie wyżej referowanego pisma – i zapewne również w nawiązaniu do pisma Rzecznika Praw Obywatelskich z dnia 27.01.2017 r. oraz pisma z 4 maja 2017 r. skierowanego do Ministra Edukacji Narodowej, w którym to Rzecznik wskazał, że § 10 Rozporządzenia jest co do zasady przepisem niekonstytucyjnym, bowiem wykracza poza upoważnienie ustawowe z art. 12 ust. 2 ustawy z dnia 7.09.1991 r. o systemie oświaty i jednocześnie, że „Pożądane byłoby również wskazanie na poziomie ustawowym, że zwolnienie z zajęć szkolnych w celu odbycia rekolekcji jest przyznawane na życzenie rodziców” – Anna Zalewska, Minister Edukacji Narodowej dokonała zmian § 10 Rozporządzenia. Powyższy przepis § 10 Rozporządzenia po zmianach jest zbieżny z wezwaniem Rzecznika co do sformalizowania zasad zwolnienia uczniów z zajęć szkolnych i w konsekwencji rodzice (i odpowiednio uczniowie po ukończeniu 18 roku życia) mogą wyrazić pisemną wolę zwolnienia ucznia z zajęć szkolnych na czas rekolekcji, a szkoła powinna odnotować takie zwolnienie w dokumentacji szkolnej.
Z powyższych przepisów wynika wprost, że w czasie rekolekcji wielkopostnych w szkołach publicznych zajęcia odbywają się zgodnie z planem i obecność uczniów jest odnotowywana w dzienniku lekcyjnym. Jeśli są to dni dodatkowo wolne od zajęć dydaktyczno-wychowawczych w rozumieniu § 5 ust. 1 Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 11 sierpnia 2017 r. w sprawie organizacji roku szkolnego, szkoła organizuje zajęcia wychowawczo-opiekuńcze, na które rodzice mogą, ale nie muszą posłać dzieci, których obecność jest odnotowywana w dzienniku zajęć w świetlicy.
Zgodnie z brzmieniem przedmiotowego rozporządzenia ministra edukacji uczestniczenie lub nieuczestniczenie w przedszkolnej albo szkolnej nauce religii lub etyki nie może być powodem dyskryminacji przez kogokolwiek w jakiejkolwiek formie. Chcielibyśmy, aby ten zapis, od 30 lat konsekwentnie pomijany w imię obrony interesów Kościoła katolickiego przestał być martwą konstrukcją. Nie powinno mieć miejsca przymuszanie nauczycieli do prowadzenia opieki w drodze do/z oraz w kościele, gdyż opiekę nad uczniami obejmują rodzice dzieci lub delegowani przez proboszcza katecheci będący w jego dyspozycji. Praktyki religijne poza organizowanymi w szkole lekcjami religii, mogą odbywać się wyłącznie po zwolnieniu uczniów z zajęć szkolnych. Nie jest przecież możliwe sprawowanie kultu religijnego jakiegokolwiek wyznania w szkole publicznej w czasie trwania zajęć lekcyjnych.
Jak wskazuje konstytucja i prawo oświatowe rodzice samodzielnie występują do szkoły z ewentualnym życzeniem co do uczestniczenia ich dzieci w lekcjach religii danego wyznania oraz w uroczystościach religijnych lub też biorą w nich dobrowolny udział na zaproszenie katechetów. § 10 ust. 1 Rozporządzenia z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach wskazuje, że Uczniowie uczęszczający na naukę religii mają prawo do zwolnienia z zajęć szkolnych w celu odbycia trzydniowych rekolekcji wielkopostnych, jeżeli rekolekcje te stanowią praktykę danego kościoła lub innego związku wyznaniowego. W czasie trwania rekolekcji szkoła nie jest zwolniona z realizowania funkcji opiekuńczej i wychowawczej. Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio do rekolekcji organizowanych w innym terminie.
Deklaracja chęci uczestniczenia w lekcjach religii, nawet jeśli została złożona przez rodziców uczniów nie jest jednoznaczna z chęcią uczestniczenia w dowolnych uroczystościach religijnych w przyszłości, jest wyłącznie deklaracją chęci uczestniczenia w lekcjach religii, podobnie nie jest deklaracją światopoglądową, a szkoły nie mają prawa pytać uczniów o wyznanie ani światopogląd.
Z wielu dostępnych badań socjologicznych płynie wniosek, że zdarza się, iż na lekcje religii rzymskokatolickiej rodzice zapisują dzieci np. z powodu umieszczenia ich w planie zajęć w bloku zajęć obowiązkowych. Chcąc uniknąć bezproduktywnego spędzania czasu „samotnie” w świetlicy uczniowie wolą być z rówieśnikami w klasie i traktują religię jak przedmiot szkolny. Nie jest również tajemnicą, że częstą motywacją rodziców i uczniów do udziału w lekcjach religii jest wyższa średnia ocen. W związku z tym rodzice, którzy wyrazili zgodę na udział w lekcjach religii nie wyrażają jednocześnie zgody na udział w praktykach religijnych. Nie jest to bezpośrednio powiązane i uczniowie mają prawo do uczestniczenia w lekcjach religii bez jednoczesnego obowiązku uczestniczenia w mszach czy w rekolekcjach. W przeciwnym razie działanie szkoły przyjęłoby formę zmuszania do udziału w praktykach religijnych, która wprost byłaby naruszeniem Konstytucji RP (Art. 53 ust. 6 Nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych).
Z korespondencji prowadzonej przez fundację z Ministerstwem Edukacji Narodowej wynika, że wszelkie zajęcia wykraczające poza realizację podstawy programowej a więc m.in. udział uczniów w uroczystościach kościelnych powinny odbywać się za zgodą rodziców.
Wyjścia na wydarzenia religijne związane z uczęszczaniem na zajęcia z religii określonego wyznania, powinny być organizowane przez katechetów. Do fundacji wpływa wiele skarg od nauczycieli, którzy zwracają uwagę na fasadowy charakter „prośby” dyrektorów szkół o opiekę nad uczniami podczas mszy lub w czasie odprowadzania do kościoła. Zwracamy uwagę, że tego rodzaju „prośba”, kierowana przez przełożonego wobec pracowników w sposób zasadniczy łamie zapisy Konstytucji RP Nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania (Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U.1997.78.483) w art 53 ust. 7). Nauczyciel „poproszony” przez przełożonego chcąc odmówić, jednocześnie zdradza,
iż nie należy do wyznania rzymskokatolickiego.
Szkoła realizuje zadania publiczne, ponadto dyrektor szkoły bezsprzecznie uznawany jest za organ władzy publicznej, jako podmiot powołany w drodze ustawy do organizacji i realizacji tych zadań (por. wyrok NSA w Warszawie z dnia 06 marca 2008 r., I OSK 1918/07 , M. Jabłoński, K. Wygoda, Ustawa o dostępie do informacji publicznej – Komentarz, Wrocław 2002). Wobec uznania dyrektora szkoły za organ władzy publicznej, a także mając na uwadze podległość służbową nauczycieli względem dyrektora, zarzut naruszenia art. 53 ust. 7 Konstytucji jest zasadny. Dyrektor żądając udzielenia informacji dotyczących uczestniczenia bądź nieuczestniczenia w wydarzeniu o charakterze religijnym, tym samym domaga się ujawnienia światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania rodziców i uczniów. Jak natomiast przyjęto w doktrynie prawa, „Konstytucja zakazuje organom władzy publicznej nakładania na jakąkolwiek osobę podlegającą prawu RP obowiązku ujawniania w jakikolwiek sposób jej przekonań światopoglądowych, religijnych lub wyznania. Pod pojęciem ujawniania należy rozumieć przekazywanie informacji (w jakiejkolwiek możliwej formie) pozwalającej na identyfikację tych przekonań.” (Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz; prof. Bogusław Banaszak, C. H. Beck, Warszawa 2012, art. 53).
W ubiegłych latach nauczyciele przekazywali do fundacji skargi, z których wynika, że dyrektorzy szkół wydawali im polecenia – lub przekazywali „dorozumiane oczekiwanie” – sprawowania opieki nad uczniami w czasie rekolekcji organizowanych przez proboszcza, co prowadziło do poddawania nauczycieli „wbrew ich woli czynnościom, które stanowią formę praktyki religijnej„. Takie zachowania dyrektorów szkół stanowią naruszenie dóbr osobistych nauczycieli. (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 20 września 2013 r. sygn. akt II CSK 1/13). Niezależne od tego wskazujemy, że powyższe przypadki powinny być kwalifikowane jako naruszenie art. 11 zn 1 Kodeksu pracy tj. obowiązku szanowania godności i innych dóbr osobistych pracownika, a także w przypadkach skrajnych przybierają postać mobbingu w rozumieniu art. 94 zn 4 Kodeksu pracy.
Formalnie organizatorem rekolekcji nie jest ani szkoła czy katecheta lecz proboszcz parafii kościoła katolickiego, która ma osobowość prawną i zatem może przyjąć odpowiedzialność cywilną za przebieg rekolekcji i bezpieczeństwo uczniów przebywających pod opieką proboszcza i osób, którymi się posługuje tj. księży, zakonnic i katechetów lub katechetek. „Zgodnie bowiem z art. 7 ust. 1 pkt 5 i ust. 3 pkt 5 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego, jednostką Kościoła Katolickiego mającą osobowość prawną jest parafia, a jej organem – proboszcz. Powyższy przepis pozostaje w związku z kanonem 532, według którego proboszcz występuje w imieniu parafii w załatwianiu wszystkich czynnościach prawnych„; (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 marca 2004 r., IV CK 108/03). Odpowiednie regulacje dotyczą również parafii pozostałych kościołów, których działalność jest regulowana ustawowo przez Rzeczpospolitą Polską.
[1] http://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12295952/katalog/12419374#12419374)