Lublin, 8 sierpnia 2025 r.
Paulina Piechna-Więckiewicz
Ministerstwo Edukacji Narodowej
al. Jana Chrystiana Szucha 25
00-918 Warszawa
e-mail: kancelaria@men.gov.pl
Szanowna Pani Minister,
Piszemy w nawiązaniu do rozmowy przedstawiciela fundacji z Panią podczas posiedzenia Zespołu do spraw współpracy z organizacjami pozarządowymi.
Podczas rozmowy staraliśmy się podnieść kwestię niewystarczającej naszym zdaniem ochrony praw rodziców, uczniów i nauczycieli zwracających się (również za naszym pośrednictwem) do kuratoriów oświaty. Jako przykład podane zostały dwie sprawy, w których odpowiedź na nasze skargi i zapytania otrzymaliśmy z DKO MEN, w obydwu przypadkach finalnie poprosiliśmy o interwencję Biuro RPO.
W obydwu przypadkach mamy do czynienia z arbitralnymi decyzjami Zastępców Dyrektora w DKO. W obydwu przypadkach, w naszej opinii, podstawowe prawa człowieka i konstytucyjne oraz wolność sumienia spotkały się z lekceważeniem, a nasze apele z całkowitym brakiem zrozumienia. Z odpowiedzi na dalszą korespondencję wynika, że stanowiska dyrektorów w DKO MEN nie były szerzej konsultowane, ani konsultowane z Departamentem Prawnym. Pierwsza z odpowiedzi, w sprawie tzw. oświadczeń negatywnych dotyczących zapisów na lekcje religii, została zmieniona i Pani Dakowicz – Nawrocka wycofała się ze swojej interpretacji przepisów oraz obrony bezczynności kuratorium oświaty, ale dopiero po reakcji Rzecznika Praw Obywatelskich, interpelacjach poselskich oraz naszych odwołaniach. Warto zadać sobie pytanie, jak mogło dojść do takiej odpowiedzi na nasze pismo, sprzecznej nawet z wcześniejszym stanowiskiem MEN w przedmiotowej sprawie? (Więcej informacji w linku: https://wolnoscodreligii.pl/skarga-fundacji-na-dzialania-lubelskiego-kuratora-oswiaty-dziala-niszczaco-na-autorytet-instytucji-natomiast-uczniow-i-rodzicow-zglaszajacych-swoja-krzywde-pozostawia-w-poczuciu-ze-nie-moga-liczy/)
Druga z wspomnianych spraw, w kwestii kierowania uczniów do udziału w praktykach religijnych (rekolekcje, msze) przez dyrektorów szkół oraz wychowawców wyłącznie na podstawie zapisu na lekcje religii, bez zgody rodziców, pozostawia nas w głębokim niepokoju, a nauczycieli, rodziców i uczniów bez możliwości wsparcia ze strony kuratorów oświaty w sytuacjach o charakterze opresyjnym, także wobec łamania praw człowieka i wolności sumienia. Warto zauważyć, że sposób organizacji rekolekcji w szkołach jest opresyjny również dla wielu nauczycieli, którzy zwracają się do nas o pomoc, gdyż są kierowani na praktyki religijne w ramach swoich obowiązków, a organizowanie praktyk religijnych w siedzibach szkół jest wyraźnym przykładem tej opresji. Nie powinno być tak, że w wyniku nacisków proboszcza, czy części rodziców, a czasem ewangelizacyjnych zapędów pracowników szkół organizacja rekolekcji odbywa się z całkowitym lekceważeniem kwestii praw człowieka i wolności sumienia.
Opis sprawy i opinię Rzecznika Praw Obywatelskich opublikowaliśmy na naszej stronie www link: https://wolnoscodreligii.pl/czy-dyrektor-szkoly-moze-wyprowadzic-uczniow-na-rekolekcje-bez-uprzedniego-udokumentowanego-zwolnienia-dziecka-z-zajec-szkolnych-przez-rodzica-pytamy-ministry-edukacji/
Rzecznik zwraca uwagę, że problem pomimo, iż podnoszony od wielu lat mogą rozstrzygnąć jedynie władze publiczne, jednak ministerstwo edukacji pozostaje bezczynne w tym obszarze. Rzecznik stwierdza, że zmiana wymaga również prowadzenia innej polityki państwa w zakresie jego współpracy z podmiotem organizującym rekolekcje, a więc głównie z Kościołem katolickim.
Naszym zdaniem sytuacja osób bezwyznaniowych oraz mniejszości religijnych w polskiej szkole publicznej pozostawia wciąż wiele do życzenia, za taki stan rzeczy w dużej mierze odpowiada bezczynność kuratoriów oświaty w wielu sprawach związanych z prawami człowieka, prawami konstytucyjnymi i wolnością sumienia lub wręcz występowanie kuratorów w roli adwokatów szkół (tego rodzaju spraw jest rzecz jasna więcej niż wymienione dwa przykłady, wszystkie nasze interwencje są dostępne na stronie internetowej fundacji, w zakładce „aktualności”). Wieloletnie zaniedbania w sferze praw człowieka i wolności sumienia w przestrzeni szkół publicznych w Polsce nie spotykają się z wystarczającą odpowiedzią. Chlubnym wyjątkiem w tej sprawie jest postawa Lubelskiego Kuratora Oświaty, który pod wpływem naszej interwencji wystosował do szkół w swoim województwie wzorowe rekomendacje na temat wolności sumienia.
Niewliczanie katechezy do średniej z ocen oraz zmniejszenie liczby lekcji religii połączone z „zakazem okienek” z pewnością poprawią sytuację osób bezwyznaniowych oraz mniejszości religijnych, pozostaje jednak wciąż wiele elementów systemu szkolnictwa, gdzie wolność sumienia jest zagrożona i gdzie jest często łamana, związane jest to również z treścią przedmiotowego rozporządzenia, które naszym zdaniem powinno zostać zmienione w całości. Rozporządzenie z roku 1992 i delegacja ustawowa wpisana w ustawie o systemie oświaty z 1991 r. są niezgodne z Konstytucją RP, która obowiązuje od roku 1997. Dotychczas Trybunał Konstytucyjny nie zajmował stanowiska w tej sprawie (z wyłączeniem wyroku z roku 1993, kiedy obecna Konstytucja jeszcze nie obowiązywała). Z opinią prawną w tej sprawie przygotowaną na zlecenie fundacji można zapoznać się tutaj: https://wolnoscodreligii.pl/app/uploads/2024/08/2024.08.24-Opinia-o-konstytucyjno%C5%9Bci-Rozporz%C4%85dzenia-1-1.pdf
W naszej opinii poprawa sytuacji w ww. kwestiach wymaga zmiany nastawienia i praktyki kuratoriów oświaty, jasnych komunikatów, instrukcji i szkoleń docierających do szkół (być może rozwiązaniem byłyby szkolenia kaskadowe, począwszy od pracowników kuratoriów). Najbardziej obciążone opresją, wymuszaniem, dyskryminacją i indoktrynacją przestrzenie życia szkolnego czyli uroczystości (zwłaszcza rozpoczęcia i zakończenia roku szkolnego czy dni patrona), sfera symboliczna szkół oraz organizacja lekcji religii i rekolekcji powinny zostać objęte monitoringiem, dopóki sytuacja się nie poprawi.
Doceniamy zwrócenie uwagi przez Panią Minister – podczas spotkania z organizacjami pozarządowymi – na ksenofobiczne nastroje w Polsce oraz chęć przygotowania przed wrześniem polskiej szkoły na konsekwencje nastrojów społecznych, a także zapowiadane zmiany w prawie oświatowym. Liczymy na zbadanie podniesionych wyżej kwestii oraz przychylne rozważenie naszych postulatów, zwłaszcza w kwestii kompetencji kuratoriów oświaty.
Jednocześnie pragniemy poinformować, że przekazaliśmy do ministerstwa swoje uwagi w ramach konsultacji publicznych projektu ustawy o zmianie ustawy Prawo oświatowe oraz niektórych innych ustaw (UD222).
W ramach programu Równość w Szkole – działania na rzecz praw osób bezwyznaniowych od 14 lat zajmujemy się problemami osób bezwyznaniowych w polskim szkolnictwie w tym m.in. łamaniem wolności sumienia, wymuszeniami, dyskryminacją oraz indoktrynacją.
Cieszymy się, że w prawie oświatowym znajdą się zapisy chroniące potencjalnie osoby bezwyznaniowe, dużą grupę obywateli, którą reprezentujemy. Uważamy, że prawa uczniów zwłaszcza te powiązane z wolnością sumienia są w polskiej szkole publicznej niewystarczająco chronione. Szczególnie doceniamy, że pojawił się zapis o prawie każdego ucznia do równego traktowania z innymi uczniami, a także wolność od przemocy i od dyskryminacji ze względu na brak wyznania oraz literalnie wolność sumienia.
Chcemy jednak podkreślić, że w polskim prawodawstwie jest wiele zapisów dotyczących praw człowieka i wolności sumienia, są zapisy Konstytucji RP i Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. W perspektywie wielu lat naszej pracy na rzecz uczniów, rodziców i nauczycieli bezwyznaniowych uznajemy, że większym problemem nie jest brak odpowiednich zapisów w ustawie – Prawo oświatowe, tylko brak przestrzegania i egzekucji już istniejącego prawa, problemem jest praktyka polskiego szkolnictwa publicznego i brak odpowiednich reakcji ze strony instytucji państwa, szczególnie brak odpowiedniej reakcji na łamanie praw uczniów przez kuratoria oświaty.
W naszej opinii potrzebne jest wykształcenie odpowiednich kompetencji pracowników szkół i kuratoriów oświaty, a także wprowadzenie instytucjonalnego monitoringu praw człowieka i wolności sumienia w szkołach publicznych oraz zagwarantowanie realnej egzekucji w przypadku łamania praw człowieka przez szkoły.
Spodziewamy się, że kwestii tej nie rozwiąże samo dopisanie w art. 42a. ust. 1. pkt. 18) treści o „prawie do składania skarg i wniosków we wszelkich sprawach związanych z działalnością szkoły”, choć rozumiemy, że ten zapis ma intencję zabezpieczenia uczniów i rodziców przed represjami związanymi z samym złożeniem skargi (a także umożliwienie im skargi, co jest istotne). Przede wszystkim uważamy, że należy zapewnić rodzicom i uczniom rzetelne rozpatrywanie ich skarg, dziś w wielu przypadkach tak się nie dzieje, a kuratoria oświaty wcielają się w rolę adwokatów szkół pozostawiając uczniów i rodziców bezradnych i bezbronnych.
W związku z powyższym wyrażamy poparcie dla idei wprowadzenia instytucji Rzecznika Praw Uczniowskich, jednakowoż zwracamy uwagę, iż nie znosząc potrzeby poprawienia kompetencji pracowników szkół i kuratorów oświaty kwestia przestrzegania praw osób bezwyznaniowych pozostanie nierozwiązana.
Nasze obawy budzi przede wszystkim art. 1 pkt 3 projektowanej ustawy, wprowadzający do Prawa Oświatowego rozdział 2a i art. 42a. ust. 2. pkt. 3) i pkt. 4) o następującej treści (pogrubienia fundacji):
2. Uczniowi w szkole podstawowej, szkole ponadpodstawowej, szkole artystycznej lub placówce, o której mowa w art. 2 pkt 3, 4 i 6–8, przysługuje wolność:
3) sumienia, wyznania i światopoglądu; szkoła lub placówka nie może zakazać uczniowi udziału w praktykach religijnych ani zmuszać ucznia do uczestniczenia w praktykach religijnych;
4) słowa i uzewnętrzniania przekonań.
Szczególne wątpliwości budzi proponowane brzmienie art. 42a. ust. 2. pkt. 3. W art. 53 ust. 4 Konstytucji, ustrojodawca gwarantuje, że religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszana wolność sumienia i religii innych osób. Z kolei art. 53 ust. 6 Konstytucji stanowi, iż nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych. Treść projektowanego art. 42a ust. 2 pkt 3, stanowić będzie powtórzenie regulacji konstytucyjnych. W ocenie fundacji, jest to zabieg zupełnie zbędny z uwagi chociażby na powszechnie obowiązujący charakter Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Projektowana konstrukcja przepisów budzi wątpliwości również pod względem prawidłowości legislacyjnej (por. §4 ust. 1 Rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej”).
Znamy przypadki łamania wolności sumienia i podstawowych praw człowieka przez szkoły zmuszające do praktyk religijnych np. poprzez wplatanie ich w uroczystości szkolne lub wysyłanie uczniów bez zgody rodziców/opiekunów prawnych na uroczystości religijne poza szkołą. Takie praktyki powinny zostać stanowczo ukrócone.
Fundacja stoi na stanowisku, iż szkoła publiczna winna pozostać neutralna, a umożliwienie praktykowania wyznawanej religii przez uczniów nie może w żadnym wypadku ingerować w wolność sumienia i wyznania innych osób, w tym również uczniów bezwyznaniowych. Proponowane brzmienie zapisu budzi obawy z uwagi na ryzyko dopuszczania na jego gruncie zainicjowania praktyk religijnych (np. podczas lekcji czy na przerwie na korytarzu szkolnym) przez dowolne osoby, w dowolnym czasie. Fundacja dostrzega ryzyko zaistnienia praktycznych problemów związanych z przeciwstawianiem się organizowaniu praktyk religijnych z uwagi na ochronę wolności sumienia i wyznania. Nie byłaby to interpretacja zgodna z intencjami twórców Konstytucji RP i jest ona realnym zagrożeniem dla pokojowej koegzystencji osób o różnych światopoglądach w szkole publicznej.
Szkoła publiczna powinna pozostawać neutralna światopoglądowo, a organizacja praktyk religijnych całkowicie poza jej gestią, szczególnie przy udziale władz szkolnych.
Wśród wielu istotnych i bardzo potrzebnych zapisów opiniowanej propozycji brakuje naszym zdaniem jednej kwestii – neutralnej sfery symbolicznej szkoły, tj. wybór patrona, godła, hymnu, korytarze, sale szkolne oraz strony internetowe i media społeczne itp. wolne od propagandy religijnej i jakiejkolwiek innej. Aktualnie w wielu szkołach ma miejsce dominacja i przemoc symboliczna w rodzaju propagandowych gazetek na korytarzach szkolnych czy krzyży umieszczonych nad godłem państwa w salach lekcyjnych. Stanowczo postulujemy wprowadzenie zapisu, który zakończyłby łamanie wolności sumienia i praw człowieka w ww. sposób.
Prosimy Panią minister o podniesienie kwestii rekolekcji na spotkaniach ministerialnych i rządowych. Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich wnosiło o te zmiany już w 2017 r. ale w piśmie do fundacji z 8 sierpnia 2025 r. Rzecznik potwierdza, że ministerstwo pozostaje bezczynne wobec zgłaszanych problemów. Niezbędne również są szkolenia antydyskryminacyjne i prawne dla kuratorów oświaty, a następnie dyrektorów szkół.
Pozostajemy do dyspozycji.
Z wyrazami szacunku
Dorota Wójcik
prezeska zarządu